یک «دو دو تا چهارتای ساده» هم نشان می‎دهد که روزهای خطرناک جمعیتی پیش روی کشور است و اگر روند آمارها به همین منوالی باشد که هست، باید به استقبال ایرانی سالخورده و بحرانی در سال ۱۴۳۰ برویم.

وضعیت ما و دیگران

شاید شما هم با شنیدن هشدارها درباره وضعیت جمعیتی کشور، لب به گلایه بگشایید و از مشکلات ازدواج و فرزندآوری بگویید. حق دارید، این مهم‎ترین چالش جمعیتی کشور است اما در کنار گوشزدکردن به مسئولان برای رفع این مشکلات، خودمان هم حواسمان باشد که ممکن است با این روند، تا 30 سال دیگر شرایط‎مان نسبت به خیلی از کشورهای دیگر وخیم‌تر باشد. حتی چینی‏ها که سال‎ها سیاست تک‎فرزندی را به اجرا گذاشته بودند، به فکر جبران مافات افتادند و درحال نهایی‎کردن طرحی گسترده‎تر هستند تا پاسخگوی چالش‎های جمعیتی از جمله فشار مالی ناشی از فرزندآوری بر والدین باشد.

امید به مشوق‎های طرح جوانی

در کشور ما هم حدود یک دهه است که زنگ خطر جمعیتی به صدا درآمده و البته سیاست‎گذاری لازم برای جلوگیری از این بحران هم انجام شده است. در سیاست‎های کلی جمعیت که درست

7 سال قبل، در 30 اردیبهشت‎ماه سال 93 توسط رهبر انقلاب ابلاغ شد، بر اهمیت برنامه‎ریزی برای جبران کاهش نرخ رشد جمعیت و نرخ باروری تاکید شده و مطلع این سیاست‎های 14 ماده‎ای هم این است: «ارتقای پویایی، بالندگی و جوانی جمعیّت با افزایش نرخ باروری به بیش از سطح جانشینی».

با این حال آمارها حاکی از آن است که مجریان این سیاست‎ها در طول 7 سال گذشته نتوانسته‎اند ساز و کار لازم برای آن را فراهم کنند و نرخ باروری فعلی در کشور هنوز با سطح جانشینی فاصله دارد. البته طرح جوانی جمعیت و تعالی خانواده که اخیرا در مجلس شورای اسلامی نیز تصویب شده، مشوق‎های قابل‎توجهی برای ازدواج و فرزندآوری پیش‎بینی کرده است که می‎تواند پس از رفع ایرادات مطرح‎شده از سوی شورای نگهبان، تبدیل به قانون شود و نجات‎بخش ما از بحران جمعیتی باشد.

آمارها چه می‏گوید؟

با این حال در آستانه روز ملی جمعیت و ابلاغ سیاست‎های جمعیتی کشور، بار دیگر باید زنگ‎خطر این حوزه را به صدا درآوریم و هشدارها را مرور کنیم. آمارهای تلخ و نگران‎کننده‎ای که در ادامه آمده، نقل قول متولیان بهداشت و سلامت و مرکز آمار ایران است که در گفت‏وگو با رسانه‎های مختلف اعلام شده است:

* حدود سه دهه‌ای است که نرخ رشد جمعیت در کشور روند نزولی به خود گرفته است، در سال‌های اول انقلاب حدود 3 درصد بود، از اواخر دهه شصت از آن کاسته شد و در ابتدای دهه هشتاد به حدود 1.5 درصد، در سال 98 برای نخستین‎بار به کمتر از یک درصد، در سال 99 به 0.6 درصد رسید و در سال‌های نه‌چندان دور صفر خواهد شد.

* نرخ باروری (متوسط تعداد فرزندان به‌ازای هر زن در سن باروری) در سال 98 حدود 1.7 بوده و به‌احتمالِ بسیار زیاد در آمار نهایی سال 99 کمتر شده است. این نرخ باروری فقط حدود 65 درصد نرخ باروری موردنیاز برای حفظ جمعیت کشور است و این موضوع نشان می‌دهد حتماً شاهد تغییرات جدی در ساختار جمعیتی خواهیم بود.

* بر اساس اعلام دفتر جمعیت مرکز آمار، تعداد زنان در سن باروری (بین 15 تا 49 سال)، نشان می‌دهد که این آمار تا سال 1408 متوقف می‌شود و بعد از آن با کاهش آمار زنان در سن باروری مواجه خواهیم بود.

* آمار جوانان 15 تا 29 سال کشور که در سرشماری سال 1390،‌ 23 میلیون و 700 هزار نفر شمارش شده بود، در سال 1395 به 20 میلیون و 50 هزار نفر کاهش یافته و در سال 99 به 17 میلیون و 827 هزار نفر رسیده که یک آمار کاهشی است.

* در سال 1390، 6 میلیون و 205 هزار نفر سالمند داشته‌ایم که در سال 1395 به 7 میلیون و 414 هزار نفر و در سال 1399 به 8 میلیون و 542 هزار نفر افزایش پیدا کرده است، به‌عبارتی در سال 99 سهم سالمندان بالای 60 سال با عبور از مرز حساس 10 درصدی، 10.2 درصد از جمعیت کل کشور برآورد شده است.

* تأخیر در فرزندآوری در سال‌های اخیر باعث شده است 45 درصد ولادت‌ها مربوط به خانم‌های بالای 30 سال باشد؛ سنی که می تواند با بروز عوارضی برای مادر و فرزند همراه باشد.

* حدود 9 میلیون و 800 هزار جوان در سن ازدواج، مجردند و هرگز ازدواج نکرده‌اند که از این تعداد، 5 میلیون و 373 هزار نفر مرد و 4 میلیون و 423 هزار نفر خانم هستند؛ همچنین افرادی که بالای سن متعارف و قبل از سن تجرد قطعی‌اند، یک‌میلیون و 810 هزار نفرند و 220 هزار نفر هم تا 50سالگی ازدواج نکرده‌اند و مجرد قطعی محسوب می‌شوند.

بحران در جایگزینی جمعیت

اما یکی از شاخص‎های مهم جمعیتی در جهان، سطح جانشینی است. یعنی تعداد نرخ باروری مناسب در یک جامعه که بتواند به نسبت میزان مرگ و میر و مهاجرت‎ها، روند مطلوب و متعارف رشد جمعیت را حفظ کند. به گفته کارشناسان، سطح جانشینی مطلوب باید حدود 2.1 تا 2.3 فرزند برای هر زن باشد اما نرخ باروری در کشور در سال 98 حدود 1.7 بوده و پیش بینی می‎شود در سال 99 از این عدد هم کمتر شده باشد. به گفته مدیرکل دفتر جمعیت مرکز آمار ایران، آخرین برآوردهای نرخ باروری در سال 1398 نشان می‎دهد که جمعیت 23 استان کشور کمتر از سطح جانشینی بوده و تنها 8 استان دارای نرخ باروری بالاتر از سطح جانشینی بوده‌اند؛ استان‌های سیستان و بلوچستان،‌ خراسان‎های رضوی، شمالی، جنوبی، خوزستان، هرمزگان،‌ گلستان و یزد.

حق شناس : هنوز فرصت هست، اگر تعلل نکنیم

دکتر «نادر مطیع حق‌شناس» استاد دانشگاه و عضو هیئت علمی موسسه مطالعات و مدیریت جامع و تخصصی جمعیت کشور می‎ گوید: مطالعات و آمارهای جمعیتی نشان می‎دهد که با کاهش نرخ باروری در خانواده مواجه‎ایم و یکی از دلایل مهمش این است که ارزش فرزندآوری درون خانواده‎ها نهادینه نشده است؛ سبک زندگی‎ها تغییر کرده و عوامل اجتماعی و اقتصادی متعددی هم در آن موثر بوده است. وی ادامه می‎دهد: کاهش نرخ رشد جمعیت ما در سال‌های 98 و 99، در تاریخ جمعیت‎شناسی کشور بی‎سابقه بوده است و این نشان می‎دهد که وضعیت نگران‎کننده‎ای پیش رو داریم که در صورت تداوم، به کاهش آمار جوانان به عنوان نیروی مولد و فعال در حوزه تولید منجر خواهد شد و تبعاتی در همه حوزه‎ها خواهد داشت.

وضعیت نگران‎ کننده سطح جانشینی

او می‎گوید: نکته مهم این است که نرخ باروری در یک کشور باید با توجه به میزان مرگ و میر و مهاجرت‎ها به میزانی باشد که به سطح جانشینی برسد؛ اما آمارهای جمعیتی در کشور ما نشان می‎دهد که نرخ باروری طی سال‎های اخیر روند نزولی داشته و در سال 98 به 1.7 فرزند رسیده در حالی که سطح جانشینی مطلوب و متعارف 2.1 تا 2.3 فرزند است.دکتر حق‎شناس با وجود ابراز نگرانی شدید از سالخورده‎شدن جمعیت کشور طی دو دهه آینده، اما هنوز به اجرایی‎شدن سیاست‎ها و مشوق‎های این حوزه برای انگیزه‎بخش‎بودن ازدواج و فرزندآوری امیدوار است و می‎گوید: هنوز دیر نشده و 20 سال فرصت داریم تا بتوانیم جلوی بحران جمعیتی کشور را بگیریم و به رشد جمعیت متعارف برسیم. اما فراموش نکنیم که این 20 سال مثل برق و باد می‎گذرد و هر روز تعلل، ما را یک روز به کشوری سالخورده و بحرانی نزدیک‎تر خواهد کرد.