سیدهادی خسروشاهی؛ مرد مدارا، همزیستی و جهان‌نگری

پرونده یادبود استاد سیدهادی خسروشاهی، مجموعه ای از 22 یادداشت از اعضاء گروه وبلاگ نخبگان خبرآنلاین است که به تشریح، توصیف و تجلیل از شخصیت علمی و عملی استاد فقید پرداخته اند.

استاد سیدهادی خسروشاهی یکی از شخصیت‌های تاثیرگذار معاصر است که در کنار پژوهش‌های مهم تاریخی، همواره در راه همزیستی و نزدیکی مذاهب و وحدت شیعه و سنی گام برداشته است.
او با اغلب جریان‌های اسلامی معاصر و رهبران آنها در سراسر جهان اسلام، پیوند نزدیکی داشت و «وحدت در عمل و تقریب در اندیشه» را از «ضروریات و واجبات اسلامی در عصر حاضر» می‌دانست. استاد همانند داعیه‌داران تقریب اسلامی معتقد است که بین شیعه و سنی در «اصول» اختلافی وجود ندارد.

مهم‌ترین ویژگی قلمش در نگارش تاریخ «صداقت» بود و با راستی تاریخ را روایت می‌کرد. دیپلمات خستگی‌ناپذیری که در تبلیغ معارف اسلامی سعی وافی داشت و علاوه بر همه اینها، توجه به تقریب مذاهب و وحدت شیعه و سنی شقّ دیگری از اندیشه و عمل آن استاد فقید بود که در رفتار، آثار و نوشته‌هایش به وضوح قابل مشاهده است.

سیدهادی خسروشاهی «وحدت در عمل و تقریب در اندیشه» را از «ضروریات و واجبات اسلامی در عصر حاضر» می‌دانست. به اذعان او، اولین تلاش‌ها برای وحدت مسلمین از سوی ائمه (ع) صورت گرفت. وی معتقد بود بعد از رحلت پیامبر اکرم (ص) و با آتشی که دشمنان اسلام از جمله «یهود و نصاری» بر آن دامن زدند، بین مسلمان تفرقه افتاد. «اما در همان دوران نخستین، و با نشر معارف اسلامی توسط ائمۀ اهل بیت، تأثیر توطئۀ دشمنان کمرنگ شد. به ویژه که بعضی از رهبران و امامان اهل سنت مانند امام ابوحنیفه و امام شافعی رسماً در مجلس درس امام صادق (ع) شرکت می‌کردند، و این نشان‌دهندۀ این حقیقت است که نه تنها علمای فریقین، بلکه حتی ائمۀ مسلمین، علی‌رغم تعصب‌های جاهلی حاکم بر جامعۀ عرب آن روز و مشکلات عدیده‌ای که بر سر راه بود، به طور عملی در ایجاد وحدت و تقریب کوشا بودند.»

او سیدجمال‌الدین اسدآبادی را «پیشگام تقریب» در عصر معاصر می‌دانست و می‌گفت: سیدجمال «مصلح بزرگ و فراخوان به تقریب و پیشگام وحدت امت اسلامی است.» مرحوم سیدهادی خسروشاهی احیای حرکت تقریب را «یک ضرورت اجتناب‏ناپذیر» و «یک وظیفه واجب عینی» می‌داند.

اقدامات مرحوم خسروشاهی برای همزیستی مسالمت آمیز مذاهب اسلامی
مرحوم سیدهادی خسروشاهی از نیم‌قرن پیش، از جمله پیشگامان دیدگاه تقریب مذاهب اسلامی به شمار می‌رود. مکاتبات او با علامه شیخ محمدتقی قمی – مؤسس دارالتقریب قاهره – گواه این سابقه طولانی است. در این راستا، او با اغلب جریان‌های اسلامی معاصر و رهبران آنها در سراسر جهان اسلام، پیوند نزدیکی داشت و در این اندیشه بود تا با کمک همه مسلمین، شیعه و سنی به وحدتی عمیق نائل آیند.

تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی نشریاتی مانند مکتب اسلام، مکتب تشیع، معارف جعفری، راه حق، ندای حق، وظیفه، مجموعه حکمت، نور دانش، آئین اسلام، مسلمین، آستان قدس، نسل نو، نسل جوان، استوار، پیکار اندیشه، مهد آزادی، و بعد از پیروزی انقلاب هم روزنامه اطلاعات و ده‌ها نشریه دیگر، «اندیشه تقریبی» آن استاد فرزانه را منعکس می‌کردند.

با پیروزی انقلاب اسلامی استاد سیدهادی خسروشاهی در راستای فعالیت‌های خود در مسیر تقریب مذاهب اسلامی، اقداماتی مؤثر انجام داد: او نخست به مدت دو سال نماینده امام خمینی (ره) در وزارت ارشاد اسلامی بود، آنگاه به سفارت ایران در واتیکان انتخاب شد و مدت پنج سال در خارج از کشور به فعالیت پرداخت. بخش مهم فعالیت‌های او در این دوره، تلاش برای وحدت مذاهب اسلامی بود. تأسیس مرکز «فرهنگی اسلامی اروپا» در رم و انتشار ماهنامه‌ای «انکوائری» به زبان انگلیسی و هفته‌نامه «العالم» به زبان عربی در لندن با همکاری وزارت ارشاد اسلامی حاصل اقدامات استاد در این دوران است.

او در دوران حضور خود در مصر نیز همّ خویش را معطوف به وحدت مسلمین نمود. با فعالیت‌های او «شیعه» در مصر شناسانده شد، چنان‌که خود می‌گوید: «به هنگام مأموریت در مصر، به دیدار شیخ الازهر، دکتر شیخ محمد طنطاوی رفتم… خیلی استقبال نمود و سخن از تقریب و ضرورت وحدت بین مسلمانان مطرح شد… او کاملاً با من اظهار همنوائی کرد و در مصاحبه‌ای خاص، در هفته‌نامه رسمی «الازهر» به خواست حقیر، رسماً اعلام کرد که ما با شیعیان هیچ اختلافی در اصول نداریم و اختلاف در فروع، بین مذاهب چهارگانه سنی هم وجود دارد و این امر نباید موجب جدایی و دوری مسلمین گردد…»

«در مدت اقامت سه ساله‌ی او در قاهره علاوه بر حضور در محافل علمی- سیاسی، سخنرانی و مصاحبه‌های تلویزیونی و مطبوعاتی و ده‌ها بار ملاقات با شیخ الازهر و مقامات علمی- سیاسی مصر، بالغ بر ۵۰ جلد کتاب و نشریه درباره ایران، تشیع و اهل بیت (ع) با همکاری و مساعدت او در مصر منتشر شد که این خود خدمتی بزرگ در مسیر وحدت و تقریب بین مذاهب اسلامی محسوب می‌شود.»

از دیگر فعالیت‌های مؤثر آن عالم فرهیخته در راه تقریب مذاهب اسلامی می‌توان به احیای دارالتقریب قاهره اشاره کرد. استاد خود در این مورد می‌گوید: «حضور اینجانب در قاهره به عنوان مسئول دفتر حفاظت منافع جمهوری اسلامی ایران و استمرار اندیشه‌های طلبگی، سبب شد که به فکر احیای مجدد دارالتقریب در قاهره باشم و برای همین منظور، ملاقات‌های مشروحی با شیوخ و علمای محترم الازهر انجام گرفت و با حضور برادر مکرم استاد عبداللَّه قمی (فرزند مرحوم علامه آیت‌اللَّه محمدتقی قمی که طبق قوانین مصر، تنها وارث قانونی اداره دارالتقریب می‌تواند باشد) در صحنه اقدام برای احیای اندیشه تقریب، کار مقدماتی تشکیل یک میزگرد انجام گرفت و به یاری خدا، نخستین میزگرد تقریب بین مذاهب اسلامی در قاهره و با حضور شخصیت‌هایی چون: شیخ سیدمحمد طنطاوی (شیخ الازهر)، شیخ فرید واصل نصر (مفتی مصر)، دکتر محمد حمدی زقزوق (از علمای الازهر و وزیر اوقاف)، دکتر عمر احمد هاشم (رئیس دانشگاه الازهر) و شیخ محمود فرحات (از مجلس اعلای شیعه لبنان)، شیخ احمد بن مسعود السیابی (مفتی مسقط) و اینجانب (از ایران) تشکیل گردید و در این میزگرد یک روزه، مسائل بسیاری در راستای اهداف تقریب بین مذاهب اسلامی مطرح شد.»

او با اعزام هیئت بلندپایه‌ای از مصر برای شرکت در کنگره بزرگداشت آیت‌الله بروجردی و شیخ محمود شلتوت در سال ۱۳۷۹ گام دیگری در این مسیر برداشت. کنگره‌ای که به اذعان «الاهرام» روزنامه مصری، تا آن موقع هیچ‌گاه چنین اجتماع باشکوه و مهمی از رهبران جهان تشیع و تسنن در یک‌جا تشکیل نشده بود.

آن استاد فقید همچنین با نگارش، تألیف و ترجمه کتب و آثار بسیار، به تقریب مذاهب اسلامی کمک شایانی نمود. ارتباط با چهره‌های شناخته‌شده اهل سنت و نیز پیوند با علمای سنی، از دیگر اقدامات مرحوم سید هادی خسروشاهی در جهت تقریب بین مذاهب اسلامی بود.
(* متن بالا با بهره گیری از گزارش مرکز اسناد انقلاب اسلامی و نیز سایت مرحوم استاد خسروشاهی تنظیم شده است.)

گروه اندیشه و وبلاگ نخبگان خبرآنلاین پس از درگذشت این روحانی روشن‌بین در عرصه اندیشه و عمل، با تولید و نشر یادداشت هایی، تلاش کرد تا به قدر وسع گامی کوچک در شناساندن استاد فقید بردارد.
آنچه تقدیم شده است، مجموعه بیست و دو یادداشت از نوزده چهره است که به تشریح، توصیف و تجلیل از شخصیت علمی و عملی استاد سیدهادی خسروشاهی، پرداخته اند:

سیدمصطفی محقق داماد| در سوک استاد هادی خسروشاهی

عبدالحسین معزی| در سوگ او که گستره تلاش‌هایش مرز نمی‌شناخت

مهدی محقق | آن بزرگمرد مهربان و ساده‌زیست

رسول جعفریان | مقدمه‌ای بر «هادی نامه»؛ به احترام مرحوم استاد سیدهادی خسروشاهی و نویسنده‌ای پرکار و شخصیتی منحصربه‌فرد با دایره ارتباطاتی جهانی

سیدمحمد مهدی جعفری| مردی میانه‌رو با همه جناح‌ها؛ ارادتمند شدید طالقانی و مدافع شریعتی

علی اکبر اشعری| روحانی روشنگر و گسترش‌دهنده ارتباطات جهان اسلام

غلامرضا فدایی| از شمار دو چشم یک تن کم، و ز شمار خرد هزاران بیش

محسن اسماعیلی| مرد مُدارا و تلاشگر گفت‌وگوی ادیان

غلامرضا امامی| از قم تا رم

محمود اسعدی| بزرگ‌مرد گفت‌وگو

جواد محقق| استادی که شیفته‌اش بودم

حسن بلخاری| مجاهد راه علم و فرهنگ و چهره‌ای برجسته در میان عالمان زمان