این یادداشت که خلاصه تحقیقی در حوزه تاریخ شهادت امام حسن مجتبی(ع) است، در سال 1397 در خبرآنلاین منتشر کرده ام و اینک به همین مناسبت با تکمیل و اضافاتی باز نشر می شود.

چرا در ایران نزدیک به دو قرن است که شهادت امام حسن مجتبی(ع) را در روز 28 صفر، همزمان با رحلت پیامبر اکرم (ص) قرار داده اند؟ از دیرباز در حوزه هزار ساله نجف اشرف ، هفتم صفر را روز شهادت امام مجتبی (ع) بشمار آورده و شیعیان عراق و سایر کشورها نیز در این روز برای سبط اکبر؛ امام حسن مجتبی (ع) اقامه عزا می کرده و می کنند. اما در ایران ، متاسفانه نزدیک به دو قرن است که شهادت سبط اکبر، امام مجتبی ع را در روز 28 صفر، همزمان با رحلت پیامبر اکرم ص قرارداده اند. چرا ؟! در وقوع شهادت سبط اکبر پیامبر ص ، امام مجتبی ع در ماه صفر، بین علمای شیعه اختلافی وجود ندارد. ، لیکن در روز شهادت امام ع سه سخن وجود دارد.

سخن نخست:
مرحوم شیخ کلینی ، روز پایانی صفر را اعلام داشته است ، که گفتنی است تنها ایشان ، این سخن را ذکر کرده است و از آنجا که قول منفردی است ، با تمام وجاهت و بزرگی وی ، هیچ یک از علمای شیعه تا این زمان از او پیروی نکرده اند.
سخن دوم:
در این راستا روز بیست وهشتم صفر است که گفته شیخ مفید«قدس سره» در کتاب (مسارّ الشیعة) می‌باشد. و این در حالی است که خود شیخ مفید در کتاب دیگرش بنام (الارشاد) از ذکراین روز به عنوان روز شهادت خودداری نموده است و تنهابه ذکر ماه صفر اکتفا کرده است!
دومین شخصی که به این قول اشاره نموده ، مرحوم شیخ طوسی است. البته لازم به ذکر است که قول بیست و هشتم صفر از سوی برخی مثل شیخ طبرسی و ابن شهرآشوب مازندرانی مورد تأیید قرار گرفته است، لیکن پس از قرن ششم تا این زمان قائلی ندارد.

سخن سوم:
اما سخن سوم و روایت مشهور ، هفتم صفر است ، و از دو جهت حائز اهمیت است. نخست از جهت قائلین به آن، در کمّ و کیف است. بطوریکه اشاره کنندگان به این روایت ، از جایگاه مهم تری برخوردار است.
از سوی دیگر د روایات به روز دقیق شهادت امام ع اشاره شده است و این خود نشان از ترجیح این گفته نسبت به روایات دیگر دارد. تا آنجا که در این راستا، در روایات به روز پنجشنبه اشاره شده است.
اما از جهت تعداد قائلین این روایت وگفته ، از قائلین دو قول پیشین بیشتر است. که در ادامه به اسناد آن اشاره می کنیم. لازم به ذکر است که بنابر اسناد موجود، این قول از زمان امام کاظم (ع ) رواج داشته و از سوی قاسم بن ابراهیم الرسّی«البرسی» ١٦٩ – ٢٤٦ه‌ق عنوان شده است.

قبل از ورود به بحث لازم است که قاسم بن ابراهیم را از دیدگاه رجالییون معرفی کنیم. نجاشی رجالی بزرگ در مورد قاسم بن ابراهیم اینگونه می‌نویسد: « قاسم پسر ابراهیم طباطبا پسر اسماعیل پسر ابراهیم پسر حسن مثنّی پسر امام مجتبی (ع) است. او صاحب کتاب (تثبیت الامامة) می‌باشد که از امام صادق( ع) با واسطه و از امام کاظم( ع) بدون واسطه روایت می‌کند».

ابوالحسن العمری در کتاب (المجدی فی انساب الطالبییّن) می نویسد: «کنیة او ابامحمّد فردی عفیف و زاهد بوده است و از سلاطین جور وقت دوری جسته و هدایا و مراحم آنان را اگر چه از طلا و نقره بوده، نپذیرفته است و مردم را به وصایت امام رضا ع دعوت می کرده و از سال ٢٢٠ ه‌ق تا ٢٤٦ه‌ق که از دنیا رحلت نمود، درجبل الرسّ«کوهی در نزدیک حله» مخفی بوده است.

همچنین مرحوم آقا بزرگ تهرانی از او تمجید بسیار نموده است و فرموده است: او سیدی شریف و از سادات بنی الحسن( ع) است. از این روایت قاسم بن ابراهیم، بزرگانی از فقهاء همچون شهید اول، کفعمی، پدر مرحوم شیخ بهائی، شیخ بهائی در (توضیح المقاصد)، علامه مجلسی در (بحار الانوار)، شیخ عبدالله بحرانی در (عوالم العلوم)، شیخ محمد حسن نجفی در (جواهر الکلام)، شیخ جعفر کاشف الغطاء در (کشف الغطاء) و شیخ عباس قمی در (انوار البهیّه)«قدس سرهم» پس از قرن هفتم تا زمان حاضر تبعیت نموده‌اند؛ که به برخی از این روایات اشاره میکنیم:

اسناد وارده در کتب حدیثی مبنی بر شهادت در روز ٧ ماه صفر

سند اول: «تثبیت الامامة»
قدیمی ترین منبعی که در این زمینه تا به حال یافت شده است کتاب « تثبیت الامامة»تالیف «سید قاسم بن ابراهیم الرسی» است که در سال ٢٤٦ وفات یافته است. وی که خود از نوادگان حضرت امام حسن مجتبی( ع) است، از زهاد و عباد و علمای زمان خویش بود که دارای تألیفات فراوانی است. گفتنی است وی از روات احادیث هم بوده است و بدون واسطه از حضرت موسی بن جعفر (ع ) روایت نقل میکرده است. وی در کتاب خویش چنین آورده است.
<إمام حسن ، پدرش أمیر المومنین علی(ع) ، مادرش فاطمة الزهراء ع ، ولادتش ، در مدینه ودو نیمه ماه رمضان ، در سال سوم هجرت ، القاب او: تقی، زکی، سبط، وفات او هفتم صفر سال پنجاه هجری بوده است. »

سند دوم: قول شهید اول
یکی دیگر از کسانی که قائل بودند شهادت سبط اکبر حضرت امام حسن مجتبی ع در هفتم ماه صفر واقع شده است، شهید اول (متوفای ٧٨٦هجری) می باشند ایشان در کتاب شریف «دروس» می فرمایند: الامام، الزکی، ابومحمد الحسن بن علی سید شباب اهل الجنه ولد بالمدینه یوم الثلاثاء منتصف شهر رمضان سنة اثنتین من الهجرة … و قبض بها مسموما یوم الخمیس سابع صفر سنة تسع و اربعین من الهجرة.

سند سوم :«مرحوم کفعمی»
یکی دیگر از کسانی که قائل به شهادت امام حسن مجتبی در هفتم ماه صفر شده است، علامه بزرگوار و محدث کبیر مرحوم کفعمی صاحب کتاب شریف «مصباح» می باشد ایشان در این کتاب
چنین می فرماید:
« ولد فی یوم الثلاثاء منتصف شهر رمضان سنة ثلاث من الهجرة و توفی یوم الخمیس سابع شهر صفر سنة خمسین من الهجرة.

سند چهارم: پدر بزرگوار شیخ بهایی

یکی دیگر از بزرگانی که قایل به شهادت امام حسن مجتبی (ع) در هفتم صفر می باشد مرحوم علامه شیخ حسین والد مکرم شیخ بهایی در کتاب «وصول الاخبار الی اصول الاخبار» می باشد وی که متوفای سال ٩٨٤ هجری است در کتاب خویش می فرماید: « هو الامام الزکی ابومحمد سید شباب اهل الجنه ولد بالمدینه یوم الثلاثاء منتصف شهر رمضان سنة اثنتین من الهجرة مسموما فی المدینة یوم الخمیس سابع شهر صفر سنة تسع او ثمان و اربعین و قیل سنة خمسین من الهجره عن سبع و اربعین سنة.

سیره علمی علماء و سنت عملی آنان اینگونه بوده است که این بزرگان در روز هفتم ماه صفر، در تمامی حوزه ها و سرزمین های شیعه ، اقامه‌ عزا می نمودند. به ویژه این سنت در نجف اشرف و حوزه علمیه قم پس از ورود آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری«قدس سره» به قم و تاسیس حوزه، دستور به تعطیلی بازار، حوزه علمیه و اقامة عزا نمودند؛ و پس از ایشان ادامه این سنت ، سیره‌ بزرگانی همچون آیة الله بروجردی وجز اینها بوده است.


مطلب دیگر موضوع ولادت امام کاظم (ع) است. ولادت امام کاظم «(ع) » در روز هفتم صفر با اینکه بین علما شهرتی پیدا کرده است ولی؛

اولاً: بزرگانی چون شیخ کلینی در(اصول کافی) و شیخ مفید در (الارشاد و مسارّ الشیعه) و شیخ طوسی«قدس سرهم» در (تهذیب الاحکام)به قول ولادت آن حضرت درهفتم صفر اعتنا نکرده و از بیان آن ساکت مانده‌اند.

دوم بزرگانی از علما چون شهید اول در (الدروس)، شیخ محمد حسن نجفی در(جواهر الکلام) و شیخ جعفر کاشف الغطاء«قدس سرهم» در (کشف الغطاء) آن را ضعیف بشمار آورده اند.

دیگر اینکه در تاریخ ولادت امام کاظم (ع) ، روایاتی وارد شده است که بزرگان از محدثین چون احمد بن خالد برقی در (المحاسن)، شیخ کلینی در (اصول کافی)، محمد بن حسن صفّار در (بصائر الدرجات) و ابن جریر طبری شیعی«قدس سرهم» در (دلائل الامامة) از ابی بصیر به طرق مختلف از امام صادق (ع) روایت کرده اند:که این ولادت پس از ایام حج سافل ١٢٧ هـ و هنگام مراجعت حضرت صادق (ع) به مدینه و در اولین منزل پس از جحفه به نام ابواء بوده است. که به تصریح معجم البلدان ابواء ٣٣ میل (حدود ٥٣کیلومتر) تا جحفه فاصله دارد.

روایت ابی بصیر قرینه‌ای است بر اتمام حج و بازگشت به مدینه در همان سالی که امام کاظم(ع) در ابواء به دنیا آمده، و این دلالت دارد بر اینکه امام کاظم (ع) در ماه ذی الحجه دیده به جهان گشوده اند ونه در ماه صفری که درسال١٢٨ هجری نقل شده است.

نقش تولد ناصرالدین شاه در روز هفتم صفر
دیگر اینکه ابن جریر طبری«قدس سره» متوفای قرن چهارم در روایت دیگر از امام عسکری (ع) در (دلائل الامامة)، تصریح بر وقوع ولادت آن حضرت در ماه ذی الحجة ‌دارد. امًا گسترده شدن روز ولادت حضرت امام کاظم (ع) در هفتم صفر و در نتیجه کم رنگ شدن روز شهادت امام مجتبی(ع) در هفتم صفر ، به رخداد دوران ناصر الدین شاه و جشن تولد وی باز می گردد.

تولد ناصرالدین شاه در این روز بود و برای اینکه روز تولدش برخورد با شبِ شهادت امام حسن مجتبی(ع) نباشد تا بتوانند جشن بگیرند، دستور داد که در تقویم کشور تغییر بوجود آورند و متاسفانه یک احتمال ضعیف، جای واقعیت پذیرفته شد!

اما گفتنی است از آنجا که تولد او در همین روز بوده است، این سنت غلط قرار داده شد وتا آن هنگام روایت بیست وهشتم صفر در ایران معمول نبود و جالب اینکه تنها اکنون در ایران ، این روایت شهرت یافت که بحمد الله در این دو دهه أخیر ، با تشکیل مجالس عزا و سوگواری در روز هفتم صفر ، این روز به عنوان روز رسمی شهادت امام مجتبی (ع) در تقویم رسمی کشور قید گردیده و صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران نیز برنامه عزا و سوگواری را در این هنگام منتشر می کند.

* محقق تاریخ اسلام و عضو فرهنگستان علوم پزشکی ایران