مناسک اجتماعی اعم از مناسک دینی، مذهبی، ملی و قومی سابقه دیرین در تاریخ انسان دارند و کارکردهای مهمی را در زیست اجتماعی انسان داشته و دارند.

از جمله: تحکیم و تثبیت روابط احتماعی، تقویت رعایت حقوق و وظایف متقابل انسانی، تسهیل فرآیند اجتماعی شدن نسل‌های نو و مهاجران، التیام‌بخشی آلام فردی و جمعی و موارد دیگر.
در ایام کرونا بواسطه توصیه به فاصله گزینی فیزیکی و عدم برگزاری تجمعات، مناسک های رایج تعطیل و یا بشدت محدود شدند.، در برخی از این مناسک جایگزین‌هایی مجازی انجام شد اما در اکثر موارد یا اتفاق نیفتاد و یا فاصله زیادی با مراسم حضوری داشته و دارد.
مراسم پیاده‌روی اربعین، که در جامعه ایرانی روند رو به شتاب داشت و تقریبا به بزرگترین مراسم مذهبی داشت تبدیل می‌شد، کرونا توقف چدی در مسیر آن ایجاد کرد.
به نظر می‌رسد که اربعین کرونایی امسال چالش‌های جدی را در جامعه دینی ایران ایجاد کرد و این چالش آثار و پیامدهای ماندگار خواهد داشت.

۱. عراق و کرونا: بخشی از جامعه دینی کشور از مدت‌ها پیش معتقد شدند و این باور را نشر دادند که در نجف و کربلا و دیگر عتبات عالیات عراق، کرونا راهی ندارد. این باور را بویژه پس از عاشورای امسال به شکل گسترده‌ای منتشر کردند.
موضوع تاثیرناپذیری محیط‌های مقدس از کرونا ، گر چه در آغاز کرونا هم محل جدل و گفتگو شد، اما چند ماهی است که این موضوع به جریان‌سازی جدی از سوی بخش قابل اعتنا از جامعه دینی تبدیل شده است.
این سخن طبعا در ایام اربعین هم پژواک خود را داشت و ایشان با صراحت و اصرار این دیدگاه را ترویج می‌دادند که نمی‌توان بواسطه کرونا، زیارت و پیاده‌روی اربعین را تعطیل و یا تحدید کرد، بلکه بایستی حداکثر حضور در این مراسم را داشت و هم دولت و هم گروههای مذهبی و هم آحاد مردم همچون قبل از کرونا در خدمت حضور باشکوه اربعین باشند و هرگونه قصور در این زمینه نابخشودنی است.
البته این ادعا هم از سوی جماعت قابل اعتنا از متدینان و متخصصان پزشکی و..مورد نقد قرار گرفت اما هم‌چنان یک باور مطرح در میان این بخش از جامعه دینی کشور است.

۲. اربعین و مقررات کشوری: برخی از جامعه دینی کشور ، الزامات قانونی در مورد خروج از کشور و حضور در مراسم اربعین را نادیده انگاشتند، حضور در مرزهای زمینی، رفتن بدون زدن واکسن و آزمایش از این موارد بود. در نظر این جماعت ، در حوزه ادای تکلیف عاشقانه اربعین، امتثال مقررات کشوری نه تنها ضرورت ندارد که نادرست است. اینان حتی به بهای درگیر شدن با ماموران انتظامی و مجروح شدن و …این مسیر را دنبال کردند.

۳.عدم رعایت دستورالعمل‌های بهداشتی در عراق: حاضران ایرانی در پیاده‌روی اربعین عمدتا بدون ماسک، پیاده‌روی و حضور دارند. شرایط عمومی عدم رعایت ماسک، هوای گرم و پیاده‌روی و …حتی بر آنان که در ایران ملتزم به آن بودند، اثر گذاشته و آنان را بی اعتنا به این دستورالعمل کرونایی کرده است.

۴. اربعین، کرونا و رعایت مقررات عراق: این که التزام به قوانین کشورهای دیگر لازم الاتباع است، در مورد سفر اربعین مورد خدشه جدی قرار گرفت و عده‌ای قابل‌توجه بدون التزام به حق حاکمیت عراق، از دولت ایران مطالبه آن را داشتند که بیش از سهمیه مقرر، زایران اربعین داشته باشد و خود آن‌ها هم به شکل انفرادی و گروهی به مرزشکنی رو آوردند.

۵. توطئه انگاری کرونا: این نکته که کرونا یک توهم است، یک نقشه استکباری است و…از آغاز کرونا از سوی بخشی از جامعه دینی ابراز می‌شد، اما در روزهای اخیر با تعبیرات خاص و متفاوت عرضه شد
این که : امیدوارم که کل کرونا یک سوء تفاهم بزرگ باشد.
و یا: این کرونا و بهانه‌هایی که جور شد که مجالس کم رونق شوند ، شما آقا فرستادید که ببینید کی‌ها(به مراسم اربعین و کربلا) می‌روند..
وتعبیرات از این قبیل که تشدید کننده دیدگاهی است که کرونا را به عنوان یک اپیدمی خطرناک، پذیرا نیست و جامعه هوادار را به بی‌مبالاتی در برابر آن تحریک می‌کند، بویژه در مواردی که موجب تهدید یا تحدید مناسک مذهبی می‌شود.

۶. بلاتکلیفی رسانه‌ای: موضع رسمی کشور در آغاز، حضور ۳۰ هزار و در ادامه ۶۰ هزار زایر بود. طبیعی است که با این میزان محدود، فضای رسانه‌ای نبایستی شوق‌افزایی در حضور می‌بود. بایستی چون محرم و یا روز طبیعت سال پیش، به تبلیغ‌ جایگزین‌ها و ارزش سلام از راه دور می‌پرداخت. وقتی رسانه ملی در تمامی شبکه‌ها چونان ماقبل کرونا به تصویرسازی از مراسم می‌پردازد، طبیعی است که حضورهای ناسنجیده و غیر قانونی را دامن بزند.

موارد فوق نمونه‌هایی از موضوعات اربعین امسال در شرایط کرونایی بود.
در پایان به دونکته اشاره می‌کنم:
نکته نخست :در باب شیوه های مدیریت اربعین امسال در فضای رسانه‌ای و غیر رسانه‌ای حرف و سخن بسیاری مطرح شده، که به عللی از آن می‌گذرم.
نکته دوم: همان‌گونه که اشاره شد مناسک اجتماعی و از جمله اربعین دارای کارکردهای فراوان است. در نوشته دیروز به ۷ ویژگی متفاوت مراسم اربعین اشاره داشتم. این نگاشته به معنای نفی و یا کم بها دادن به مناسک اجتماعی دینی و از جمله مراسم اربعین تلقی نشود. بنده با این نکته هم نظرم که کرونا و ادامه روند آن در جهان و ایران چالش مهمی را در برابر انسان امروز و فردا از منظر مناسک جمعی قرار داده است، اولا کارکردهای معقول و متعارف آن که از دست رفته، جزو هزینه‌های کرونایی محسوب می‌شود چه این که پیامدهای کرونا را نباید صرفا در تلفات انسانی و خسارات مادی خلاصه کرد بلکه وقتی جامعه بشری و ملی از فواید مناسک جمعی، ارتباطات و دورهمی های گروهی محروم می‌شود، خسارات آن در این بازه زمانی جزو هزینه‌های کرونایی محسوب می‌شود
و ثانیا: مخاطره جدی تر از نکته پیشین، آن است که بواسطه روند شتابنده فردگرایی و مجازی‌زدگی در زندگی مدرن و دیجیتالی ، این عادت‌های موقت به عادت‌های دائم تبدیل شود و مجددا نتوان به دوران ماقبل کرونایی بازگشت.