مثل آب نبات می مونه، خَش و گواراست، ماهی داره یکی اینقد به چه دُرشتی، آن هم وسط کویر، یک جایی نرسیده به یزد اما همین که به میدان خاتمی می رسه، چشم ماهی ورقلمبیده می شه و درجا می میره؛ آبش هم دیگه آب نبات نیست؛ شِکره و قناتی که در حال احتزاز بود …

در حالیکه می رفت با سرازیر شدن فاضلاب ها و کشیده شدن شیره جان سفره های زیر زمینی، فوت طولانی‌ترین قنات جهان اعلام شود و خاک بر سرش کنند، با طرح یک مساله از سوی یک کارشناس میراث جهانی یونسکو که پرسید چرا قنات هایتان را با این همه ویژگی های منحصر به فردش به ثبت جهانی نمی رسانید؟ جرقه ای بود تا از غسالخانه به تخت سی سی یو کشانده شود و حالا کم کم می رود تا بدون دستگاه اکسیژن نفس بکشد.

چشمش دیدیم، ماهی های قنات زارچ به زندگی برگشته اند و در مسیر حدود ۹۰ کیلومتری فهرج تا زارچ، در خنکای دالانهای قنات شنا می کنند که این نشان دهنده زنده شدن حیات رگ های آبی زمین پس از ۶۰ سال در کما بودن است؛ قناتی که دوباره می تواند شکوه بیش از ۱۵۰۰ ساله خود را به رخ جهانیان بکشاند.

قناتی که به اندازه دو چاه نفت می ارزد

قناتی که به اندازه دو چاه نفت می ارزد و می تواند آبروی میراث فرهنگی شود؛ گردشگران طبیعت گرد پسا کرونایی، این بار که به یزد آمدند می توانند گردشگری زیر زمینی بافت تاریخی یزد را نیز تجربه کنند؛ زیر زمین را پیچ در پیچ، جایی نشسته و جایی نیم خیز، چندین ساعته در مسیر آب و با چکمه از پایاب آسیاب و زیر قنات و در حالیکه می توانند گندم هایشان را هم آرد کنند به پایاب مسجد جامع یزد در قلب بافت تاریخی یزد برسند.

اما چطور قناتی که ۱۵ قرن را به خود دیده، روزگاری، دبی آب آن از ۱۶۰ تا ۲۶۰ لیتر در ثانیه بود، حیات و ممات زندگی یزدی ها به آن وابسته بود و مهریه عروس ها و وقف هزار کار خیر می شد، به یکباره رو به نابودی رفت؛ آن هم بعد از آن همه مقنی، پیشکار، استادکار، کلنگ دار و گل بندی که جان شان را در حفر چاههای با عمق ۸۵ متری در دالانهای تاریک و نمور زمین گذاشتند تا آب را به کویر برسانند و حاصلش بشود گلستان و باغ ایرانی.

علت واضح است و تلخ تر از زهر مار؛ تا ۱۰۰ سال پیش، قنات زارچ از خود مادر چاهش در فهرج، آب را از زیر زمین و با نیروهای طبیعی مهندسی زمین به ایستگاههای سر راهش در شهر یزد می رساند و مردم از ۳۰ پایاب این قنات در شهر، آب زلال و گوارایی می نوشیدند به خوشمزگی آب معدنی و آنقدر احترام آب قنات را داشتند و برایشان تقدس و ارزش قائل بودند که حتی دست و صورتشان را هم مستقیم پای مظهر قنات نمی شستند.

سرازیر کردن فاضلاب ها در چاههای منتهی به قنات زارچ در چند دهه گذشته

اما از زمانیکه به اصطلاح مدرن شدند و آب را به خانه هایشان آوردند کار خراب شد، چرا که تقلید از اروپایی ها را نصف و نیمه انجام دادند و به جای آنکه مثل آنها اول شبکه فاضلاب را به خانه هایشان بیاورند نخست آب را آوردند و بعد هم آسان ترین راه برای دفع فاضلاب پیدا کردند؛ سرازیر کردن فاضلاب ها در چاههای منتهی به قنات های عزیز دردانه یزدی ها؛ فاضلاب هایی که انواع شوینده های به شدت مخرب را با خود به همراه داشت.

از آن سو هم راهی آسان و بی دردسر برای کشیدن آب روی زمین یافتند؛ زدن روزانه ۹۰ چاه در گوشه و کنار باغ های ایران و کشیدن آب های سفره های زیرزمینی با نیرو محرکه های برقی وارداتی و یا به عبارتی قنات خشک کن ها از همان غرب؛ خشکسالی های سال های اخیر هم قوز بالا قوز شد و هر چه چاهها پایین تر می رفتند روز به روز از دبی آب قنات زارچ و سایر قنات های یزد کم شد تا آنکه بسیاری از قنات ها خشک شدند و کف آب چاهها به ته دیگ که همان سنگ و بخش نفوذ ناپذیر زمین بود نزدیک شد.

جمع آبدهی قنات های ایران به یک چهارم تقلیل یافته است

قنات ها که مثل چاهها قدرت پایین تر رفتن نداشتند حق آبه شان را توسط انسانهای حریص و خودخواه و در رقابت برای بهره کشی بیشتر از منابع آبی از دست دادند و حالا که برای شما می نویسیم قنات های ایران که حدود ۷۵ درصد قنات های جهان را در خود جای داده اند و بیشتر در استانهایی همچون یزد، اصفهان، کرمان، مرکزی و فارس زیست می کنند از حدود ۴۱ هزار رشته به حدود ۳۵ هزار رشته کاهش یافته و جمع آبدهی آنها به یک چهارم تقلیل یافته و از همین تعداد باقی مانده هم تنها حدود ۱۱ قنات به ثبت جهانی رسیده است.

قنات های ایران هشتمین عجایب دنیا هستند

قنات های ایران که مجموع طول‌شان حدود ۴۰۰ هزار کیلومتر است، می‌توانند ۱۰ مرتبه دور کره زمین بچرخند و به گفته دکتر جواد صفی نژاد، پدر علم قنات ایران، هشتمین عجایب دنیا به حساب می آیند؛ از عجایب آنکه مادر چاه قنات قََصبِه گناباد با ۳۰ کیلومتر طول و ۳۴۰ کیلومتر عمق، "مادرچاه" و به عنوان قدیمی ترین قنات جهان حدود ۳۰۰۰ سال پیش ساخته شده و یا قنات های دو طبقه اردستان، قنات با سد زیر زمینش در میمه اصفهان، و یا قنات آبشار دار و ذورنادار را تنها در خاستگاه قنات های جهان، یعنی ایران می توان یافت، اما هنوز قنات های درست و حسابی برای نشان دادن به گردشگران نداریم.

حالا مردمان خوش ذوق و خلاق دومین شهر تاریخی جهان یعنی یزدی ها که اتفاقا در همین سالها بافت تاریخی شهرشان را به ثبت جهانی رسانده اند و از هر فرصتی برای احیا کردن خانه ها و معماری تاریخی شهرشان استفاده می کنند ۲ قنات زارچ و حسن آباد مشیر را به ثبت جهانی یونسکو رسانده اند و با کمک میراث فرهنگی، جهادکشاورزی و شورای قنات در حال احیای آن هستند.

چگونه طولانی ‌ترین قنات جهان از زیر خروارها خاک و فاضلاب بیرون کشیده شد؟

با عبور از کوچه های پیچ در پیچ و تنگ آشتی کنان دقیقا در محدوده خیابان سید گلسرخ در بافت تاریخی یزد تنها آثاری که از حدود ۲۶۰۰ قنات یزد به چشم دیدیم، آب انبارهایی بود که بر سر درشان، نام‌شان حک شده، با پله های زیادی که انتهایش تنها سیاهی دیده می شد و یا دهانه چاههایی با میله هایی که بر روی آن کشیده شده بود و تاریکی مطلق آن که خبر از دنیای پررمز و راز درون آن می داد.

با بازشدن در پایاب آسیاب وزیر به عنوان یکی از ایستگاههای گذر آب قنات زارچ در شهر یزد شکوه اثر کلنگ های مقنی های باهوش ایران زمین نمایان شد و پله هایی که با خلاقیت مجری طرح احیای قنات از تراورس های قدیمی راه اهن بکار گرفته شده است. ۱۴۰ پله با شیب ملایم ۱۲ سانتیمتری به عمق۳۰ متر زیر زمین می رسید و بوی خاک نمناک و صدای آبشاری که صدا را به صدا نمی رساند بیش از همه توجه ها را جلب می کرد.

فضایی با نورگیرهایی که از زمین و هوا همه جا را پر کرده بود و هر کدام نقشی در سازه قنات داشتند؛ اتاقکی برای نگهداری چهارپایان حمل کننده گندم و آرد، آسیابی که گندم ها را آرد و ذورنایی که آب پشت آسیاب را کنترل می کرد، دالانی که هدایت کننده مسیر آب قنات به سوی پایاب های بعدی بود و البته چاههایی که هر ۱۰۰ متر دهانه شان نور و هوا را به داخل قنات می رساند.

قنات زارچ ۶۰ سال به حال خود رها شده بود

ابراهیم کاظم نژند، مدیر پایگاه قنات‌های جهانی زارچ و حسن‌آباد مهریز یزد گفته است، جنازه قنات زارچ را تحویل گرفته و به ترتیب از غسالخاله به سی سی یو و در نهایت احیا شده و برای اینکه به روزهای پررونق خود برگردد زمان نیاز است چرا که ۶۰ سال است این قنات به حال خودش رها شده بود.

او از سوی میراث فرهنگی مامور شده است تا این قنات را با کمک مقنی ها و سایر نهادهای مرتبط احیا کند و هدف بزرگش، به یاد ماندن نام نیک او و همکارانش در این برهه تاریخی است تا آیندگان به تحسین و تفکر درباره پاسداری از میراث حاصل از نبوغ ایرانیان بپردازند.

مخاطبان با صحبتهای دلنشین و باانرژی مجری احیای قنات زارچ همراه شوید تا ببینید اصلا قنات زارچ برای چه ساخته شد؟ چگونه کار می کند؟ برای چه احیا شد و آینده قنات های این سرزمین به کدام سو می رود؟

کاظم نژند به چگونگی عملکرد آسیاب پایاب وزیر پرداخت و ادامه داد: آسیاب قنات از چند شاخصه درست شده که از جمله می توان به تنوره و موتور متحرک آسیاب اشاره کرد. وقتی آب وارد تنوره می شود، شیر آن بسته و آب پشت تنوره جمع می شود و سپس وقتی شیر آب باز می شود، فشار آب تنوره باعث می شود توربین از پایین بچرخد و سنگ زبرین به حرکت دربیاید و گندم به آرد تبدیل شود.

آسیاب دو سنگ دارد؛ یکی سنگ زیرین (ثابت است) و دوم سنگ زبرین که روی سنگ زیرین می‌چرخد و گندم را آرد می کند، بنابراین، تمامی فشارها به سنگ زیرین وارد می شود و باید از جنسی سخت‌تر از سنگ زبرین باشد و البته خاص؛ سنگ زیرین ۸۰۰ کیلو و سنگ بالای آن حدود ۳۰۰ کیلو وزن دارد و باید آنقدر با مهارت ساخته شده باشد که وقتی روی هم می لغزند بر اثر حرارت، آرد را نسوزاند؛ آنقدر خاص است که هنوز هم با این همه تکنولوژی نوین که آمده، نمی توانند سنگ آسیاب را همچون سنگ تراشهای قدیمی بسازند.

کاظم نژند هم به همین دلیل سفارش ساخت دو سنگ آسیاب را به یک سنگ تراش ۹۰ ساله یزدی داد تا اگر به هر دلیلی شکست، جایگزینی برایش داشته باشند تا جوانان علمش را پیدا کنند.

با این تفاسیر چه خوب گفته اند قدیمی ها که " مرد باید که در کشاکش دهر سنگ زیرین آسیاب باشد"

تا وقتی هم که آب قنات زارچ در جریان بود، آسیاب نیز برقرار بود. کنترل آسیاب به دست آسیابان بود و هر چه کندتر می چرخید آرد بهتری حاصل می شد و هرگاه از چرخش باز می‌ماند، آسیابان می‌گفت "آب از آسیاب افتاد" که هنوز هم این تکیه کلام آسیابانان به یادگار مانده است.

خروجی آب از آسیاب وزیر هم اینک ۲۰ لیتر در ثانیه و ورودی آن ۶۰ لیتر در ثانیه است و البته قدیم ها ۲۶۰ لیتر در ثانیه آب قنات به آسیاب وارد می شده و برای اینکه جلوی خسارت حاصل از ورود مازاد آب به درون سنگ آسیاب را بگیرند، آب سر ریز شده تنوره به درون ذورنا که جلوی آسیاب قرار گرفته وارد می شده تا آسیاب از مدار خارج شود؛ برای اینکه آب مازاد وارد شده به تنوره سرریز نکند و وارد آسیاب نشود، ذورناب در مسیر قرار می گیرد و در مسیر فرعی به حرکت خود ادامه می دهد.

وقتی آب به توربین برخورد می کرد سنگ را به حرکت در می آورد و حال قرار است با کمک یک شرکت دانش بنیان در یزد توربینی دومنظوره ساخته شود تا اگر آب هم در قنات نبود بتواند با برق هم بچرخد. آسیاب در این قنات ساخته شده تا گردشگران بتوانند ضمن بازدید از این قنات روند آسیاب گندم را هم ببینند و هم آرد بخرند بنابراین هم فال است و هم تماشا.

آن سوتر شُرشُر آب است که در اعماق زمین گوش نواز است و در دالانهای قنات راه خود را پی می گیرد. خنکای آب به قدری بود که از روی چکمه هم بر روی پوست احساس می شد و البته با هر قدم به جلو گل آلود می شد؛ هنوز هم کمی بوی فاضلاب حس می شد و می توان لوله های فاضلاب و چاههایی را دید که یک سرش را در قنات کرده بودند.

با وجود بلااستفاده ماندن قنات زارچ، هیچگاه مرگ آن اعلام نشد

عجیب آنکه با وجود بلااستفاده ماندن قنات زارچ و از بین رفتن آن در بیشتر مسیر، اما هیچ گاه در طول این سال ها مرگ آن اعلام نشد اما در عمل و زمانی که موضوع ثبت جهانی شهر یزد در سال ۹۴ مطرح شد، قنات زارچ تقریبا فوت شده به حساب می آمد. ( برای قناتی که خشک بشود گواهی فوت صادر می شود) و به عنوان موجودی به آن نگاه شد که تنها از آن ارتزاق کردند.

آغاز احیای قنات زارچ در سه مرحله

حالا مجری طرح احیای قنات زارچ خبر داده است که احیای قنات در سه مرحله در یزد آغاز شده و اضافه کرده است تا به امروز حدودا ۳۰ هزار متر از زمین های کسانی که عرصه را تصاحب کرده بودند پس گرفته شده است.

در اثر سرازیر شدن فاضلاب ها در قنات ها، تنها در محل پایاب آسیاب وزیر در محله کوشک نو، شاه ابوالقاسم و مسجد جامع، سالانه بالغ بر ۲۰۰ مورد ابتلا به سالک گزارش می شد که هم اینک به صفر رسیده است؛ تقریبا مسیر قنات با مشارکت مرکز بهداشت شهرستان یزد هر چند ماه، مه پاشی و گندزدایی می شود.

در مرحله بعد به تثبیت روان آبی قنات زارچ پرداخته شد تا قنات بتواند در طول حدود ۹۰ کیلومتر جریان داشته باشد و برای این اتفاق، "مادرچاه" در فهرج طراحی شد که ۸۶ متر عمق دارد و سبب شده که دبی آب از ۱۰ لیتر در ثانیه به ۶۰ متر در ثانیه برسد تا بتوان آب را از فهرج به شهر یزد رساند و قابلیت این را داشته باشد که در آن راه رفت و نفس کشید.

شناسایی بیش از ۳۰۰ مورد انشعاب فاضلاب در قنات زارچ

احیا کنندگان قنات زارچ منشاء آلودگی های قنات در شهر را گرچه با سختی اما شناسایی کردند، به طوریکه بیش از ۳۰۰ مورد انشعاب فاضلاب خانگی، عمومی، مسجد، بیمارستان و .. را در قنات قطع کردند.

به گفته مدیر پایگاه قنات‌های جهانی زارچ و حسن‌آباد مهریز یزد، ۲۱۱۶ حلقه چاه در مسیر قنات زارچ ایجاد شده است که همگی شماره گذاری شده اند، بنابراین به محض چکه کردن آب فاضلاب از این چاه ها بلافاصله، شناسایی و اگر در محدوده شهری باشد، خانه ای که سبب آلودگی شده، سریع شناسایی می شود و نسبت به مسدود سازی نشت فاضلاب از محل آن خانه اقدام می شود. در صورتیکه صاحب خانه موضوع را انکار و اقدام به همکاری نکند کار به دادگاه کشیده می شود و در این میان تنها یک نفر تمکین نکرد که کار به دادگاه کشید و خانه اش پلمب شد.

چهارسال پیش یک لحظه هم نمی شد در محل پایاب وزیر ایستاد که نشان دهنده آن است که کار کردن در این محیط بسیار دشوار بوده است، چرا که بستر فاضلاب در محیط قنات جاری بود و علاوه بر آن تمام شوینده ها به این محیط وارد می شد و سبب انتشار گازهای خطرناک در محیط این قنات شده بود، به همین منظور برای کارگران لباس ماهیگیری از شمال کشور خریداری شد تا با وارد شدن به لجن ها از متعفن شدن بدنشان جلوگیری شود.

پاکسازی کامل قنات زارچ از فاضلاب های خانگی زمان بر است

بالای ۷۰ سال است که از میدان خاتمی تا محله کوشک نو یزد تمامی فاضلاب های خانگی به قنات سرازیر می شده که هم اینک مسدود شده اند و مسیر قنات لایروبی شده، ولی پاک شدن کامل آن زمان بر است.

به گفته مقنی ها زمانی می شود روی آب قسم خورد و گفت که آب پاک شده است که ماهی در آن باشد؛ تا پیش از این ماهی ها قبلا در محدوده بالادست همچون خویدک و فهرج همیشه وجود داشته و هیچ وقت در داخل شهر ماهی دیده نشده است، اما آخرین بار ماهی ها در محدوده مسجد جامع دیده شده که این نشان می دهد آب قنات حالا قابلیت زندگی دارد و تمیز است.

آب قنات در مسیر جریان سازی هم اکنون به دروازه قرآن و ورودی یزد رسیده و با یک دبی ثابت در حرکت است و ۲ کیلومتر مانده تا به زارچ و مقصدش برسد.

کاظم نژند و همکارانش هزینه های سرسام آوری برای احیای قنات پرداخته کرده اند و تصریح کردند، همه این کارها با توان مردم استان انجام شده چرا که اعتبارات دولتی در سال ۹۷ و ۹۸ به صفر رسیده و سال ۹۹ تنها ۱۰۰ میلیون تومان اخنصاص یافت که فقط برای دو ماه هزینه نیروی کار کفایت می کند؛ تنها هزینه کارگر نسبت به سال ۹۶ پنج برابر شده است؛ یعنی هزینه روزانه کارگر از ۳۵ هزار تومان در سال ۹۶ به ۲۴۰ هزار تومان در سال ۹۹ رسیده است و تازه هزینه کارگران در مقابل هزینه مقنی ها که کمتر از روزی ۶۰۰ هزار تومان دریافت نمی کنند، ناچیز است.

کار جریان سازی آب در مسیر قنات زارچ در محدوده شهر یزد تا میدان خاتمی انجام شده است و تنها باید یک مادرچاه دیگر ایجاد شود و دبی آب را به ۱۰۰ لیتر در ثانیه رساند تا آب قنات در زارچ دوباره جاری شود.

نکته جالب توجهی که در ساخت قنات ها وجود دارد این است که مقنی ها قرن ها پیش با شیبی بسیار ملایم و با ابتکار و خلاقیت شان به نیروهای طبیعی مهندسی زمین پی برده و با شیب ملایم آب را از اعماق زمین به سطح زمین رساندند اما به گفته پدر علم قنات ایران اینکه مقنی های باهوش ایران چه زمانی به علم مهندسی قنات پی بردند هنوز مجهول است.

اما آنچه که مشخص است مقنی های مهندس ایرانی چند روش برای شناسایی منابع آبی زیر زمینی داشتند از جمله آنکه با مشاهده برخی گیاهان همچون پونه، شیرین بیان، گل گاوزبان و یا خارشتر که ریشه های طولانی تری دارند به محل سفره های زیر زمینی پی می بردند و در نتیجه در همان محل ها، چاه حفر می کردند تا ببینند پیش‌بینی شان درست است یا خیر؟ و هر وقت هم به آب می رسیدند می دانستند چه محاسباتی لازم است تا سطح تراز درست تعیین شود، یا چه شیبی برای جریان یافتن آب لازم است؟ یا خاک های حاصله را چگونه از عمق خاک بیرون بکشند؟ یا چگونه تنها با کلنگ زنی در دالانهای تاریک و با وجود مار و عقرب های زیر زمین و با وجود گازهای سمی پیش بروند؟

مقنی های سختکوش در اعماق زمین و در دالانهای باریک همچون قبر کار کردند و البته برای هر کدام از این پرسش ها راه حلی یافته بودند؛ به عنوان مثال از پوست بُز برای هوادهی به کارگران در اعماق زمین استفاده می کردند و یا از تغییر رنگ چراغ دان برای پی بردن به گازهای خطرناک و یا از دستمال آغشته به سرکه برای نجات مقنی ها از گاز گرفتگی استفاده می شده است و یا شن در داخل چاه می ریختند تا موجب گردش هوا در چاه شود.

در واقع اگر بخواهید با ساز و کار قنات به شیوه ساده آشنا شوید باید گفت یک راهروی زیرزمینی است که آب را از آبخوان یا سفره آب زیرزمینی به اراضی پست تر منتقل می کند. "دهخدا"، قنات را مترادف با «کاریز، کهریز و کاهریز» دانسته و معین در تعریف آن آورده است: «راهی که در زیرزمین می‌کَنَند تا آب از آن جریان یابد؛ بسیاری از پژوهشگران، تاریخ حفر قنات را به دوره هخامنشی نسبت می‌دهند و به‌اتفاق معتقدند که بهره‌برداری از قنات ابتدا در ایران صورت گرفته و در دوره‌ هخامنشی توسط ایرانیان به عمان، یمن و شاخ آفریقا راه یافته و سپس مسلمانان آن را به اسپانیا بردند.

آشنایی با نحوه عملکرد قنات ها

در واقع، قنات از چندین چاه تشکیل شده که بصورت عمودی در یک سطح شیب دار حفر شده اند؛ این چاهها در زیر زمین با یک راهروی با شیب ملایم تر از سطح زمین به یکدیگر متصل می شوند. عمق اولین چاه (مادر چاه) که معمولاً در یک مخروطه آبرفتی فرو رفته است، بیشتر از سطح آب زیرزمینی است. این چاهها با فواصل ۲۰ تا ۲۰۰ متری میان ناحیه تره کار و خشکه کار قنات قرار دارند. از بالا، سیستم قنات شبیه مسیری از لانه مورچه هاست که از دامنه کوه آغاز شده و تا رسیدن به محل برداشت آب در بیابان امتداد دارد.

چاه‌ها که به آنها در موقع حفر، میله هم گفته می‌شود، علاوه بر مجاری انتقال مواد حفاری شده به خارج، عمل تهویه کانال زیرزمینی را نیز انجام می‌دهد و راه ارتباطی برای لایروبی، تعمیر و بازدید از داخل قنات نیز به حساب می آید. آغاز قنات، همان دهانه قنات است که مظهر قنات نامیده می‌شود و جایی است که آب از دل قنات بیرون می‌آید و می‌تواند برای آبیاری و دیگر مصارف مورد استفاده قرار گیرد.

قسمت انتهایی قنات نیز پیشکار قنات نامیده می‌شود که در آخرین قسمت آن، یعنی مادر چاه قنات قرار دارد و مهمترین عاملی که طول قنات را مشخص می‌کند، شیب زمین است. هرچه شیب زمین کمتر باشد طول قنات بیشتر و هرچه شیب بیشتر باشد طول قنات کمتر خواهد بود.

کاظم نژند و یارانش تلاش کردند به رسم قنات، در طول ۹۰ کیلومتر قنات زارچ، تراز را صفر نگهدارند چرا که نمی توان بخشی ازمسیر قنات را بالاتر و بخشی دیگر را پایین تر قرار داد؛ بر طبق مکانیسم قنات ۲۰ سانتیمتر به ۲۰ سانتیمتر لایروبی انجام دادند و ۱۱۰ سانتیمتر لجن را به ۶۰ سانتیمتر رساندند.

اگر بخواهید از محل پایاب آسیاب کوشک نو متعلق به دوران صفویه تا قاجار که در عمق ۲۲ متری زمین واقع شده و وابسته به قنات زارچ است را تا مسجد جامع یزد طی کنید از روی زمین۲۰ دقیقه راه است اما اگر از زیر زمین بخواهید این مسیر را طی کنید ۵ ساعت زمان می برد اما چرا؟

یکی از چاه‌های قنات زارچ دقیقاً زیر محراب مسجد جامع یزد قرار گرفته است

کندن قنات به دلیل نوع مکانیسم خاک دشوار بوده و مسیر پرپیچ و خمی برای آن طی شده است. برای همین در قدیم در فواصل کوتاهی، چاه را می ساختند تا لایروبی در مسیر قنات ساده تر انجام شود. حالا خیلی از این چاهها کور شده و بر روی آن خانه ساخته اند. به گفته مجری احیای قنات زارچ، یکی از همین چاهها دقیقا زیر محراب مسجد جامع قرار گرفته است. پایاب مسجد جامع در سال ۴۶۷ هجری قمری برای مسجد ساخته شده است.

او به دردسرهای لایروبی قنات در محدوده پایاب وزیر پرداخت و اینکه چطور توانستند با یک ابتکار و ساخت یک دستگاه، گلها را در طول ۶۰۰ متر که هیچ راه دسترسی به بیرون نداشت از قنات بیرون بکشند چرا که راهی برای خروج گِل ها از قنات وجود نداشت و باید دست به دست به اولین خروجی رسانده می شد. از این رو ماشینی طراحی شد تا به اندازه چهار کارگر توان کار داشته باشد و در یک روز نیم مترمکعب لجن را به بیرون بیاورد. این ماشین در ساعت می تواند ۲۰ مترمکعب معادل ۲۰ هزار لیتر لجن را تا ارتفاع ۶۰ متری به سمت بالا پمپاژ کند. این دستگاه کار ۶۰ روز ۴ کارگر را در یک ساعت انجام می دهد بنابراین به مدت سه روز، کار، انجام و لجن ها رقیق می شود و یک ساعته توسط دستگاه خارج می شود.

با احیای قنات زارچ می توان از محل درامدش هزینه نگهداری اش را تامین کرد و هم هزینه احیای قنات های دیگر تامین شود. به صورت میانگین حدود ۷۰ میلیون تومان حقوق به ۱۰ نیروی انسانی در حال کار بر روی این قنات توسط شورای قنات پرداخت می شود.

قنات زارچ سه شاخه دارد؛ شاخه شور، شیرین و تلخ؛ از آنجا نام شور گرفته که در برخی نقاطش تلخی در آب دارد اما مسیری برای آن در نظر گرفته شده تا با برخورد به سنگ های در مسیرش و جذب املاح آن تلخی اش گرفته شود.

صنایع پرآبخواه باید کنار دریا ایجاد می شد نه در کویر یزد

۱۰۰۰ سال پیش، خانه چشمه های ایران، روزگاری، تشنگی اش را تنها با همین قنات ها رفع می کرده و کار و بار مردمانش هم نساجی بوده و این صنعت هم زیاد آب بر نبوده و بنابراین قنات ها روزگاری خوش داشتند چرا که نیاز به آب و جمعیت یزدی ها و کسب و کارشان با هم همخوانی داشت اما همین که زندگی شان به اصطلاح مدرن شد و همچون اروپا آب شرب به خانه ها رسید، همه چیز بهم ریخت. در ایران همیشه خشک و کم آب و استان یزد برعکس عمل شد؛ نخست، آب را به در خانه ها آوردند و سپس به فکر دفع فاضلابش افتادند و از آن طرف کارخانه های نساجی جای خود را به کارخانه فولاد و کاشی آب بر دادند و منابع آبی تامین کننده قنات ها را بالا کشیدند در حالیکه عملا این صنایع باید کنار دریا ایجاد می شد نه در کویر.

بارآلودگی آب قنات ها از دهه ۴۰ بالا رفته است

کاظم نژند تصریح کرد: تا زمانیکه شوینده های صنعتی وجود نداشت ورود آب خانه ها به چاههای منتهی به قنات اشکالی نداشت چرا که می شد از آن به عنوان آب کشاورزی استفاده کرد اما از دهه ۴۰ به بعد که از شوینده ها استفاده شد بارآلودگی آب قنات افزایش یافت.

به گفته سید جمال سجادی پور، رئیس جهاد کشاورزی استان یزد، حدود ۲۶۰۰ رشته قنات در استان یزد وجود دارد که حدود ۱۷۰ میلیون متر مکعب آب در آن در جریان است و ۲۰ درصد آب بخش کشاورزی استان نیز از طریق قنوات تامین می شود.

قدمت قنات زارچ را به پیش از اسلام و دوره ساسانی نسبت می دهند

قنات زارچ هم یکی از قنات های یزد و جزء ۱۱ قناتی است که در سال ۲۰۱۶ میلادی به ثبت جهانی رسیده است. این قنات آنقدر قدمت دارد که مسجد جامع در حریم این قنات ساخته شده تا بتوانند از پایاب این قنات برای وضوگرفتن استفاده کنند. قدمت قنات زارچ را به پیش از اسلام و دوره ساسانی نسبت می دهند که در عمق ۸۶ متری زمین حفر شده است.

به گفته کاظم نژند، مجری احیای قنات زارچ، این قنات از سال ۱۳۴۰ تاکنون ۲۰ کیلومتر جلوتر رفته است و هر چه سفره زیر زمینی پایین تر رفته است، مقنی ها هم در دل آب فرو رفتند؛ در واقع این قنات در آغاز ۹۰ کیلومتر نبوده بلکه از ۸۰۰ سال پیش تاکنون به اقتضای زمان و نیاز به طولش افزوده شده است.

در حال حاضر مسئولان ذیربط استان یزد در تلاش برای احیای پایاب وزیر هستند تا از این قنات هم برای بخش گردشگری و هم کشاورزی استفاده شود اما اینکه چرا نام وزیر به خود گرفت هم ماجرای شنیدنی دارد.

"علاء الدوله کالنجار"، یکی از حاکمان یزد در قرن چهارم ۲ قنات در محدوده حصار داخلی شهر یزد معادل حدود ۲۴۰ هکتار داشته که هنگام محاصره شدن و بسته شدن درهای داخلی شهر، با آسیاب درون این قنات، آرد مردم را تامین می کرده و چون وزیرش، مامور ساخت آن بوده به اسیاب وزیر معروف شده است. به گفته مدیر پایگاه جهانی قنات زارچ، برای احیای آسیاب ۱۱۰ متری، ۸۰۰۰ متر مکعب حفاری شده تا تبدیل به آسیاب وزیر شده است.

طولانی ترین قنات جهان معادل طی شدن یزد تا کاشان است

طولانی ترین قنات جهان، حدود ۹۰ کیلومتر طول دارد که با احتساب طول ۲۰۱۵ چاهش با ارتفاع هر کدام به طور میانگین ۵۰ متر که بر روی آن کنده شده است، حدود ۲۲۰ کیلومتر طول کل آن می شود که معادل طی شدن یزد تا کاشان است. ابرپروژه ای که اگر می خواستند به مانند پیشینیان و با ابزار سنتی آن را اجرا کنند حدود ۵۴۰ سال طول می کشید و اینکه ایرانیان چطور قرن ها پیش این قنات را با دست خالی کنده اند، هنوز معلوم نیست؛ حالا بازسازی یک چاه این قنات آن هم تنها در همین محدوده پایاب وزیر ۹۰ روز با هزینه ای معادل ۱۰۰ میلیون تومان و به کمک بالابر و دیزل انجام شده است.

گردشگران خارجی می توانند مسیر قنات را از پایاب وزیر تا مسجد جامع در زیرزمین طی کنند

این پروژه به اندازه ۲ چاه نفت برای کشور درآمدزاست؛ می شود گردشگر خارجی را از پایاب وزیر تا مسجد جامع برد و به عنوان مثال ۳۰ یورو هزینه گرفت؛ به طور معمول گردشگران ۳۰ متر هم نمی توانند در مسیر قنات پیش بروند اما گردشگران طبیعت گرد خارجی هستند که هم دل و جرات دارند و هم دوست دارند در مسیر قنات تا مسجد جامع را از زیر زمین طی کنند و برای آن حدود یک میلیون تومان گرفته شود.

احیا کنندگان می گویند هنوز زمان افتتاح رسمی این قنات مشخص نشده است چرا که تکمیل کار به نگاه حمایتی دولت نیاز دارد.

اگر می خواهند قنات زارچ برای ایرانی های نسل آینده به یادگار بماند باید فکری به حال صنایع آب بر کنند

قنات زارچ به کمک خوش فکرها و علاقمند به میراث تاریخی احیا شده اما اینکه چطور می شود آن را حفظ کرد، مهم است چرا به گفته کاظم نژند، قنات، موجودی زنده است و مرتب به رسیدگی نیاز دارد و از آن سو مثل شیر روی گاز است که یک لحظه نباید از آن غافل شد.

هم اینک به دلیل همین بی فکری ها، چاههای زیادی در فهرج خشک شده اند اما مادرچاه فهرج به دلیل عمیق تر بودنش هنوز آب دارد؛ این سفره در حدود ۷ متر آب دارد که در صورت استفاده بی رویه احتمال خشک شدن آن هم بالا می رود؛ حرف حساب اینکه باید تعادلی در برداشت و تغذیه سفره زیر زمینی ایجاد شود.

پایاب زارچ برای بازدید گردشگران آماده افتتاح است

بر طبق طرحی که احیا کنندگان قنات زارچ در دست اجرا دارند، در محل پایاب زارچ، قرار است باغ موزه ای در سطح ۳۰ هزار متر در انتهای این قنات به بهره برداری برسانند، علاوه بر آنکه قرار است گردشگران مسیر حدود ۱۵۰ متری پایاب زارچ را طی کنند که این پایاب هم آماده افتتاح است؛ نورپردازی ها انجام شده و تنها آب به این پایاب نرسیده است.

باغ موزه ۳۳ هزار متری در زارچ با همکاری شهرداری ایجاد شده که شامل سالن نمایش، موزه با نگاه قنات، سالن آمفی تئاتر روباز، فضای باغ ایرانی و فضاسازی ۱۵۰ متر از قنات برای بازدید عموم به منظور آشنایی عملی با کارکرد قنات است.

مبدأ قنات در حوالی روستای فهرج یزد قرار دارد و پس از عبور از روستاهای خویدک، دهنو و اکرمیه وارد شهر یزد شده و از محلات مختلف آن از جمله میدان امیرچخماق عبور می کند و پس از گذر از مسجد جامع، از شهر یزد خارج می شود و به سمت شهر زارچ جریان دارد. زارچ با قدمت بیش از سه هزار سال از مناطق کهن مرکز ایران محسوب می شود و در پنج کیلومتری شهر یزد قرار دارد. در مسیر این قنات در شهر یزد، بیش از ۳۰ پایاب احداث شد که عمده آنها عمومی و وقفی است و مورد استفاده مردم بوده و تعدادی نیز در بناهای مذهبی واقع شده است.

در فاز اول این پروژه که به عنوان مسیر گردشگری قنات زارچ در نظر گرفته شده هشت پایاب، ۲ آب‌انبار و یک آسیاب احیا شده است. پایاب های جوی کوشکنو، پایاب حاج عباس، پایاب میرعسکر شاهی، حسینیه شاه ابوالقاسم، مدرسه شهاب الدین طراز، مدرسه شاه کمالیه و مسجد جامع و پا شیرهای آب انبار جِن نُک و حسینیه شاه ابوالقاسم از جمله آثاری بوده اند که در جریان احیای این قنات مرمت و ساماندهی شده اند.

به گفته کاظم نژند، محدوده دروازه قران تا زارچ ۳ کیلومتر است که سالها خشک بوده، بنابراین پس از احیای قنات، آب در مسیر هر روز تنها نیم متر جلو می رود؛ خبر خوش آنکه هم اینک آب از دروازه قران و ورودی شهر یزد هم رد شده و اگر از این مسیر رد شود به زارچ و مقصد نهایی اش می رسد.

چهار راه قنات‎‎های یزد از نزدیکی پایاب وزیر و از پایاب کوشک نو می‌گذرد

یکی دو کوچه بالاتر از پایاب وزیر، پایاب دیگری هم به نام کوشک نو قرار دارد؛ دقیقا نقطه ای که چهار راه قنات‎‎های یزد محسوب می شود و محل عبور قنات‎‎های صدری، زارچ و اله آباد است؛ متاسفانه در حال حاضر دو رشته آب آسیاب آبی کوشک نو خشک شده و تنها رشته آب جاری در آن، آب شور است. احیاکنندگان از این پایاب نیز حدود ۸۰۰ خاور، خاک تخلیه کردند تا به امروز که درهایش را به روی گردشگران باز کرده است.

گردشگران در بازدید از آسیاب وزیر می توانند نحوه آسیاب گندم را ببینند و آرد بخرند

هدف احیا کنندگان آن است که گردشگر از یک مسیر وارد پایاب وزیر شود و از مسیر دیگری خارج شود که کوچه بالایی آسیاب محسوب می شود. نورپردازی های انجام شده در پایاب وزیر با لامپ ۱۲ ولت انجام شده تا برای ورود گردشگران ایمن باشد؛ نور طراحی شده طبیعی است و بدون فلش هم می توان عکس رویایی اینستاگرامی گرفت. مهمتر آنکه آسیاب در این قنات ساخته شده تا گردشگر بتواند ضمن بازدید از این قنات روند آسیاب گندم را هم ببیند و آرد بخرد.

بودجه‌ای معادل ایجاد یک سد به احیا و مرمت کلیه قنوات کشور اختصاص دهند

سمسار یزدی، مشاور ارشد مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی از نمایندگان مجلس خواست هرچند به صورت آزمایشی در یکسال مالی، بودجه‌ای معادل ایجاد یک سد را به احیا و مرمت کلیه قنوات کشور اختصاص دهند تا از نتیجه آن شگفت زده شوند، چرا که اگر می خواستند آب قنات های ایران را با سوخت انرژی های فسیلی به بالا پمپ کنند به ۸۰۰ مگاوات انرژی و به اندازه یک نیروگاه بزرگ نیاز بود.

او معتقد است قنوات هنوز هم می‌توانند ادامه حیات دهند و هر چند قنوات کوهستانی به ویژه در خشکسالی‌ها وضعیت خوبی ندارند اما مردم به آنان علاقه بیشتری نشان داده اند که همین امر برگشت به ثمرات تمدن کاریزی را در بر خواهد داشت.

سنت های شیرین ازدواج قنات در یزد!

از شیرینی های زندگی یزدی ها در کنار قنات ها، همین که نه تنها منبعی برای تامین آب خصوصا در کشاورزی به شمار می رفته بلکه در زندگی اجتماعی و فرهنگی مردمان کویر نیز نقش داشتند، به طوری که سنتهای شیرینی مانند ازدواج قنات شکل گرفته است؛ یکی از جاذبه‌های این سازه، مراسم‌های نمادین و مرسوم در بین یزدی ها در گذشته بوده که اکنون نیز با احیا و برگزاری چنین مراسم‌هایی به دلیل خاص بودن، می‌توان نه تنها از فراموشی‌ آنها جلوگیری کرد بلکه به عنوان راهکاری موثر در جذب گردشگران و رونق صنعت گردشگری کشور شود.

"علی اصغر سمسار یزدی" مشاور ارشد مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی در این باره گفته، برخی مردم در جوامع گذشته معتقد بودند که اگر آبدهی قناتی به دلیل خشکسالی یا هر دلیل دیگری کاهش پیدا می‌کرد، مشکل با انجام مراسم ازدواج آن قنات برطرف می‌شده است، در نتیجه برای برگزاری مراسم ازدواج قنات، زنی که اصیل همان روستا و بیوه بوده را در مراسمی شبیه ازدواج‌های کنونی، به عقد قنات در می‌آوردند و این زن تا پایان عمرش، همسر قنات محسوب می‌شد.

وی با اشاره به سنت آب‌تنی زن در آب قنات پس از انجام مراسم ازدواج، ادامه داد: قنات باید هزینه‌های همسر خود را تامین می‌کرد و لذا صاحبان قنات، هزینه‌های زندگی این زن را از طریق اخذ نفقه قنات می‌پرداختند و به عبارتی این هزینه نیز به دیگر هزینه‌های قنات مانند لایروبی، پیشکارکنی و مرمت قنات افزوده می‌شد.

آخرین همسر قنات حدود ۴۰ سال پیش از دنیا رفته است

آخرین همسر قنات حدود ۴۰ سال پیش از دنیا رفته و دیگر هیچ همسر قناتی باقی نمانده است؛ تا جایی که مشاهده شده، هیچ مراسمی در یزد با چنین عنوانی برگزار نمی‌شده و هیچ زن یزدی، عروس قنات نشده است ولی با این وجود شهرهایی مانند اصفهان و شاهرود میزبان برگزار چنین مراسم‌هایی بوده‌اند.

قنات زارچ طی چند نسل حفر شده است

قنات زارچ را نه یک نفر نه چند سال بلکه چندین نفر و طی چند نسل حفر کرده‌اند، مردانی که بدون هیچ علمی از مهندسی سازه و قنات می دانستند به گونه‌ای حفر قنات را با کمترین امکانات انجام می دادند که آب می توانست پس از حل این معادله، جریان پیدا کند.

در حالیکه تاریکی مطلق و در دل زمین ترس و وحشت با هزاران فکر در هم می آمیزد و معجونی از دلهره را به خورد فرد می دهد، همین محدود آدمهای دلیر، قنات زارچ را احیا کردند و امروز این قنات با وجود مشکل و معضل شدید فاضلاب و مسدود شدن باز هم احیا شده است.

قنات زارچ با تعداد ۲۱۱۵ حلقه چاه، تیر ماه ۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی و تیرماه سال ۱۳۹۵ به ثبت جهانی رسید و مظهر آن در شهر زارچ قرار دارد و علت نام‌گذاری آن به عنوان قنات زارچ نیز به همین دلیل است.

برای آسیاب وزیر بسته گردشگری تعریف شده است

حالا آسیاب وزیر در میان کوچه‌های آشتی کنان یزد آماده بازدید گردشگران شده و برای آن بسته گردشگری تعریف شده است؛ به گفته کاظم نژند، در حال حاضر بازدید از آن به صورت تور تعریف شده و لیدرهای گردشگری باید مسئولیت امنیت گردشگر را به عهده بگیرند چرا که این پایاب چاله و چاه زیاد دارد و به مسیرهای مختلفی ختم می‌شود بنابراین نباید گردشگر به حال خود رها شود؛ اگر کسی در یکی از چاه های این قنات بیفتد چه کسی می‌خواهد پاسخش را بدهد؟

گردشگر از بدو ورود به آسیاب وزیر تا انتها ۴۰۰ متر پیاده‌روی می کند و ۱۲۰ پله با شیب ملایم ۱۲ سانتیمتری را تا محل قنات طی می کند. برای بازسازی پله ها از تراورس راه آهن استفاده شده است. حساب شد اگر پله ها با آجر ساخته می شد ۳۰۰ میلیون تومان هزینه می شد در حالی که با استفاده از چوب های ریل راه آهن تنها ۳۰ میلیون تومان هزینه شده است.

شاخه شور و شیرین قنات زارچ از زیر و روی هم با اختلاف ۱۰ متر در زیر مسجد میرچخماق رد می شود

نکته جالب آنکه شاخه شور و شیرین قنات از زیر و روی هم با اختلاف ۱۰ متر در زیر مسجد میرچخماق رد می شود؛ در واقع پایاب وزیر، محل تلاقی شاخه شور و شیرین قنات زارچ است؛ اینجا دو شاخه به هم می رسند و در نهایت به سمت بولوار جمهوری و زارچ می رود؛ مسیر هیجان انگیز و جالبی که با آب پیش می‌رود و زیر پایتان جریان دارد.

شاخه شور به سمت موزه آب و مسجد جامع یزد می رود. هم اینک پایاب موزه کور شده است و احیای آن اعتبار می خواهد. زیر حوض مسجد میر چخماق هم پایاب قنات وجود دارد که احیای آن ۲۰۰ میلیون تومان نیاز دارد.

جای کلنگ مقنی ها در قنات زارچ از قرن ها پیش نمایان شده است

به عبارتی دیگر از ۳۰ پایاب قنات که از شهر یزد می شود ۹ تای آن از نخاله و فاضلاب تخلیه شده و جای دستان مقنی ها را از قرن ها پیش نمایان کرده است؛ هنوز هم جای کلنگ های ۸۰۰ سال پیش مقنی‌ها در برخی نقاط قنات دیده می شود و در برخی نقاط از بین رفته است که علت آن تخریب شدن با لوله های فاضلابی است که توسط همسایگانش به اینجا سرازیر می‌شده است.

یک لوله فاضلاب به عمد حذف نشده تا گردشگر ببیند که در طول سالیان گذشته بر این میراث و این دوره تمدن ایران چه گذشته است. اینجا در ابتدا آواره‌ای پر از تلی خاک بیش نبود و به عمد خاک‌های خارج شده دپو شد تا حجم کار انجام شده به چشم دیده شود.

اگر زن مقنی باشی ممکن است بار دیگر عروس شوی!

"عبدالحسین خودکشی کشتی" و "جواد ناییچی زارچی" از مقنی هایی بوده اند که بیش از ۵۰ سال بر روی این قنات کار کردند و جان شان را گذاشتند تا قطره قطره آب قنات زارچ جاری شود؛ از کج شدن انگشتان دستشان تا طناب هایی که پاره شدند و در چاه افتادند و تا آجری که از بالای چاهها بر سرشان خورد، همه گوشه ای از شغل خطرناک‌شان را نشان می دهد تا جایی که همیشه می‌گفتند اگر زن مقنی باشی ممکن است بار دیگر عروس شوی.

باغ ایرانی و مشرقی پرنس چارلز، شاهزاده انگلیسی ولز با کمک قنات های ایران شکل گرفته است

باغ ایرانی و مشرقی که پرنس چارلز، شاهزاده انگلیسی ولز برای خودش در لندن ساخته است، قرن‌ها پیش با کمک قنات ها در ایران شکل گرفته و شکوه و سرسبزی را در دل کویر ایران و در کمربند خشک کره زمین به ارمغان آورده است تا جایی که هنوز که هنوز است و با تمام خشکسالی ها، هنوز قنات ها و نهرهای آبش از دل خانه های استان یزد عبور می کند و برگ های درختان کهن سال چنار و سرو و بیدهای مجنون با نسیم آب قنات ها به رقص درمی آیند.

هنوز طراوت آب در حوض های حیاط خانه یزدی ها زبانزد خاص و عام است و معماری بناهای تاریخی یزد متاثر از قنات، آب انبارها و آسیاب هاست تا آنجا که به چشم هانری، پژوهشگر فرانسوی آمده است که گفته است پای قنات را دیوارهای خشتی با درختانی سرسبز در دل کویر یافته است.

هانری که از طرف دولت فرانسه به ایران آمده بود تا راز قنات ها را در بیابد در کتابش گفته است، اگر اروپا سبز است عجیب نیست چرا که ۱۵ برابر ایران بارندگی دارد اما سر سبزی ایران با تلاش مهندسی ایرانی حاصل شده است و و آبادانی هایش را مدیون قنات هایش است؛ او راز حیات در بیابان را قنات به عنوان ابداع ایرانی ها دانسته است.

قنات های یزد با همه آوازه جهانی شان در مبارزه با رقیب خود یعنی چاههایی که بی رویه حفر می شوند و شیره جانشان را گرفته اند کم آورده اند؛ کار به جایی رسیده است که یکی از مقنی های عصبانی از این وضعیت آشفته، گفته دوست دارد سر به بیابان بزند تا عملکرد انسانهای ناآگاه درباره قنات را نبیند و باورش نمی شود که روزگاری حتی نمی گذاشتند مُردار در قنات بیفتد و حالا لوله فاضلاب بیمارستان در آن فرو می کنند.

باورش نمی شود که چطور مسلمانان و زرتشتی های یزد که تلاش می کردند ۴ عنصر آب، خاک، باد و آتش را مقدس بدانند، پاک نگهدارند، حتی یک ذره اش را هدر نمی دادند و در آب انبارهایشان ذخیره می کردند حالا اسیر خشکسالی ها و بهره برداری های بی رویه شده و دهان زمین از خشکی ترکیده و باز شده است.

گرچه قنات زارچ نجات پیدا کرد اما هنوز هم که هنوز است خطراتی مانند ساخت و ساز در حریم قنات، تهدیدی برای بقای این قنات است هر چند که شورای قنات، پایگاه جهانی قنات زارچ و سایر نهادهای وابسته از این میراث محافظت می‌کنند اما این مسئله هنوز به طور جدی تهدیدی برای تمام قنات های متروک و زنده یزد مانند زارچ، حسن آباد و … است و همواره باید با ورود مراجع قضایی حل و فصل شود.

بد ماجرا آن است که دیگر کسی احوال قنات های ایران را نمی پرسد، قنات هایی که باارزشمندترین بعد از فرزند نزد یزدی‌ها به شمار می آمده است و حرف آخر را مُقنی قنات زارچ از مهد سازه های آبی ایران و خاستگاه قنات ایران زد که گفت" روزگاری می آید که یک ذره آب پیدا نکنید بخورید!! قنات ها را نگه دارید"