در گزارش زیر نشانه‌های شایع مزاج‌های چهارگانه گرم و خشک، گرم و تر، سرد و تر و سرد و خشک مورد بررسی قرار گرفته است.

مفهوم مزاج یکی از مفاهیم کلیدی است که از یک سو در پزشکی و طبیعیات قدیم و از سوی دیگر در مباحث فلسفی به ویژه در حوزه نفس شناسی، نقش مهمی را ایفا می‌کرده است.

امروزه نیز شناخت طبع و مزاج یکی از راه‌های شناخت ویژگی‌های جسمی و روحی خود و دیگران است. مزاج شناسی به ما کمک می‌کند بتوانیم نحوه‌ تغذیه، ورزش و نوع پوشش خود را انتخاب کنیم.

اما مزاج و مزاج شناسی چیست و چگونه می‌توان به شناخت درستی از مزاج خود دست یابیم؟ اگر شما هم چنین سؤالاتی در مورد مزاج و مزاج شناسی دارید این مطلب می‌تواند به شما کمک کند.

مزاج شناسی چیست؟
اعتقاد به مزاج از دیرباز میان طبیبان از یک سوی و فلاسفه و متکلمان از سوی دیگر رایج بوده است. سقراط حکیم بزرگ یونانی همه خوراکی‌ها را در چهار دسته گرم، سرد، خشک، و‌ تر دسته بندی کرد و معتقد بود که سلامتی حاصل حفظ تعادل در این چهار دسته است.
بعد از او، دیگر حکیم یونانی، جالینوس نظریات او را تنظیم و نظریه اخلاط اربعه را عرضه کرد. قرن‌ها بعد، ابن سینا دانشمند بزرگ ایرانی، یافته‌های حکیمان قدیم در این زمینه را نظم بخشید و به همراه نظریات و یافته‌های خود در کتابی به نام «قانون» بیان کرد.

وی در این کتاب 9 نوع مزاج را برای آدمیان در نظر گرفته است که عبارت اند از سرد، گرم، تر، خشک (مزاج‌های مفرد)، سرد و تر، سرد و خشک، گرم و تر، گرم و خشک (مزاج‌های مرکب)، و مزاج معتدل.

قدما معتقد بودند که مزاج معتدل حقیقی به طور مطلق وجود ندارد و هرکس کم و بیش، گرفتار غلبه یکی از این مزاج هاست؛ بنابراین مزاج کاملاً معتدل و مزاج‌های مفرد که در آنها دو طبیعت، کاملاً با هم در تعادل‌اند به ندرت یافت می‌شود و مزاج‌های رایج همان مزاج‌های مرکب‌اند که شامل مزاج صفراوی یا گرم و خشک، دَمَوی یا گرم و تر، بلغمی یا سرد و‌تر یا سودایی یا سرد و خشک می‌شوند.

بر این اساس، می‌توان افراد را در دو دسته کلی سرد مزاج که شامل مزاج‌های سرد، سرد و تر، و سرد و خشک می‌شود و گرم مزاج که شامل مزاج‌های گرم، گرم و تر، و گرم و خشک می‌شود دسته بندی کرد.

نکته مهم در این است که در مبانی طب سنتی ایران، هر ماده خوراکی اعم از غذا‌ها و دارو‌ها نیز دارای مزاج خاصی هستند که با توجه به نحوه تأثیر خود در تعامل با بدن مصرف کننده قرار می‌گیرند.

محسن ناصری، متخصص طب سنتی، رئیس مرکز تحقیقات کارآزمایی بالینی طب سنتی و استاد دانشگاه علوم پزشکی شاهد در گفت‌وگو با خبرنگار ما بیان داشت: انسان تا خصوصیات مزاجی خود را نشناسد، نمی‌تواند برنامه ریزی صحیحی برای زندگی داشته باشد. سلامتی و دستورالعمل‌های آن متکی به شناخت کافی از خود فرد است. بله، تعجب نکنید! هر کسی به مصالح و روش‌های خاص خود برای سلامتی و درمان و حتی شناخت پروردگار متعال نیاز دارد.

وی ادامه داد: بعضی از علائم و نشانه‌های شایع مزاج‌های چهارگانه گرم و خشک، گرم و تر، سرد و ترو سرد و خشک مورد بررسی قرار گرفته است. سعی کنید مشخص کنید در کدام یک از این گروه‌ها جای می‌گیرید. لزومی ندارد تمام علائم در شما صدق کند؛ همین که بیشتر علائم یکی از این چهار گروه با شما تطابق دارد، کافی است.

این استاد طب سنتی با اشاره به مزاج گرم و خشک،گفت: چهره و سفیدی چشم آنها کم یا زیاد و به زردی می‌زند؛ دهان و بینی آنان خشک است و زبانشان خشک و زبر و گاهی تلخ می‌شود. عطش آنان، زیاد و اشتهایشان کم است؛ معمولا صورت آنان شبیه مثلثی است که قاعده آن در بالا و رأس آن در ناحیه چانه قرار گرفته است.

ناصری متذکر شد:شبیه مثلثی است که نوک بینی آنان تیز است و چشمها، لبها و دهانشان کوچک است؛ نسبت قد به سرشانه شان از سایر افراد بزرگتر است. در جلسات معمولا جزء نفرات اولی هستند که با حرارت صحبت می‌کنند و دیگران را تحت تأثیر قرار می‌دهند. لاغر هستند و مطالب را سریع درک می‌کنند. سر آنها کلاه نمی‌رود! خوابشان کم و سبک است؛ تحریک پذیر هستند و زود عصبانی و مضطرب می‌شوند.

وی ابراز داشت: پوست آنان گرم و خشک و بی حالت است. دور چشمشان به علت کمی رطوبت گود می‌افتد. هنگام لمس، اندام‌های آنها گرم است و از هوای خنک لذت برده، از هوای گرم اذیت می‌شوند. اولین ادرار صبحگاهی آنها پررنگ است.

این استاد طب سنتی بیان داشت: گرمی و خشکی در این افراد در فصل تابستان شدت می‌یابد. سریع راه می‌روند؛ سریع و جویده حرف می‌زنند و معمولا عجول هستند. افراد مزاج گرم و خشک در سنین جوانی، بیشترین مشکلات سلامتی را تجربه می‌کنند و به ویژه در فصل تابستان دچار مشکل زیادی می‌شوند.

مزاج گرم و تر دارای چهره قرمز، هیکل درشت و چهار شانه هستند
ناصری با اشاره به مزاج گرم و تر، یادآور شد:رنگ چهره آنان قرمز و هیکلشان درشت و چهارشانه هستند. معمولا صورت آنان، بزرگ گوشتالود و قرمز و از نظر شکل کلی به دایره نزدیک است؛ چشمها، لبها و دهان آنها درشتر از بقیه مردم است؛ نسبت قد به سرشانه شان کمتر از سایر افراد است؛ دستهایشان سنگین و شکمشان بزرگ است. سر و اندام‌های‌شان سنگین بوده، معمولا کسل هستند،خواب زیاد و سنگینی دارند و در فصل بهار این حالت تشدید می‌شود.

وی متذکر شد:دهان دره، کش و قوس بدن و کشیدن دستها به اطراف جزء عادت‌شان است. این افراد معمولا قوی،خوش اخلاق و اهل بگو بخند و بذله‌گو هستند. شجاع و فرمانبردار هستند و در دیگران ایجاد نشاط می‌کنند ولی مطالب جدید را دیرتر درک می‌کنند و زود فراموشش می‌کنند.

این استاد طب سنتی یادآورشد: مزه دهان آنان شیرین، پوست، زبان و چشمشان قرمز است. خون‌ریزی از نقاط مستعد مثل بینی و لثه در آنان شایع است. در فصل بهار این علایم بیشتر مشاهده می‌شود.

مزاج سرد و ترها دارای چهره سفید و صورت بزرگ هستند
ناصری با اشاره به مزاج سرد و تر، تصریح کرد:این افراد چهره سفید دارند، صورتشان بزرگ، متمایل به دایره و چون ماه، سفید و شفاف است. دستانشان سفید و پف آلود و بزرگتر است و نوک بینی آنها متمایل به گردی است. معمولا شکم و باسن آنها، بزرگ است. پوست آنان سرد و نرم و شفاف است ولی گاهی اوقات، به علت رطوبت زیاد، در ناحیه زیر چشم و زیر گلو دچار چین خوردگی و افتادگی می‌شود.
وی افزود: آب دهان زیاد، کمی تشنگی و عطش، نرم بودن گوشت اندامها، تنبلی، آروغ ترش و ریفلاکس (بازگشت مواد و اسید از معده به مری) از دیگر نشانه‌های افراد سرد و تر است. حرکات این افراد کند است و حوصله انسان از پرحوصلگی آنان سر می‌رود.

این استاد طب سنتی خاطرنشان کرد: آرام حرف می‌زنند و در راه رفتن معمولا عقب می‌مانند و زود خسته می‌شوند. ماست و دوغ و سایر مواد سرد، آنان را اذیت می‌کند. خوش خوابی، کند فهمی، افت حافظه، کمرنگی ادرار صبحگاهی و زبان نرم با پرزهای تحلیل رفته و گاهی پوشیده از بار سفید از علائم افراد این گروه است. آنان در فصل زمستان بیشتر بیمار می‌شوند.

چهره افراد گرم و تر تیره و پوستشان خشک و بی طراوت است
ناصری با اشاره به مزاج گرم و تر، اظهار داشت: چهره این افراد، تیره و پوستشان، خشک و بی طراوت است. صورتشان نسبت به بقیه افراد تیره تر و کوچکتر است. چشمانشان فرورفته تر و زیر چشمشان تیره تر است؛ همچنین نسبت قد به سرشانه شان بیشتر است. سیاهی خون و غلظت آن از علایم دیگر آنان است. زیادی فکر و خیال و نگرانی نسبت به مطالبی که در اطرافشان می‌گذرد و خواب‌های آشفته و تیره و تار، از مشکلات این افراد است.
وی بیان کرد: یکی دیگر از خصوصیات و در بین این افراد، شاعران و هنرمندان بیشتری یافت می‌شود. اگر روش زندگی و تغذیة این افراد تصحیح نشود، دچار مشکلات جدی می شوند.

افسردگی و گوشه گیری و کم جوشیدن با دیگران از خصوصیات افراد سرد و خشک
این استاد طب سنتی ابراز داشت: افسردگی و گوشه گیری و کم جوشیدن با دیگران از خصوصیات افراد سرد و خشک است. سوزش سر معده و زیر و در عضلات پشت ساق پا، گرفتگی در ناحیه گلو (به صورتی که احساس می‌کنند حلقه‌ای از داخل گلویشان را گرفته است، اشتهای کاذب و خواری، پرمویی و بروز لکه‌های تیره در پوست در این افراد شایع است. این افراد در فصل بهار از وضعیت تعادل بهتری برخوردارند و در فصل پاییز بیشتر اذیت می‌شوند.

نکته مهم در رابطه با مزاج دو پهلو:
ناصری تصریح کرد:تعدادی از افراد گروه‌های ۱ و ۲ که گرم مزاج هستند، با مصرف غذاهای سرد دچار حالت سنگینی در معده می‌شوند و غذای آنها در معده دیر هضم می‌شود؟ پس از مصرف غذا ترش می‌کنند و دچار نفخ می‌شوند. صدا و قارو قور در شکم آنها به وجود می‌آید، این افراد دارای معده سرد هستند؛ به عبارت دیگر مزاج عمومی این افراد، گرم و مزاج معده آنها سرد است.
وی متذکر شد: به طور کلی این افراد که تعدادشان نیز کم نیست، دارای مزاج دو پهلو هستند و اصول کلی مدیریت این افراد مقداری متفاوت از افرادی است که مزاج ساده‌ای دارند. این موضوع در مباحث آتی مورد توجه قرار می‌گیرد.