در بعضی از دریافت کنندگان واکسن کووید-۱۹ شرکت آسترازنکا/آکسفورد، عارضه‌ نادر لخته شدن خون دیده شده بود که موجب تلاش محققان برای یافتن علت این موضوع شد.

نیچر نوشت: پس از هفته‌ها تحقیق، آژانس دارویی اروپا(EMA) در روز ۷ آوریل(۱۸ فروردین) اعلام کرد که ممکن است ارتباطی میان لخته‌ شدن خون و واکسن وجود داشته باشد. امر کوک(Emer Cooke) مدیر اجرایی آژانس دارویی اروپا به خبرنگاران گفت: با این حال، عارضه‌ی لخته شدن خون بسیار غیرمعمول است و مزایای واکسن هنوز از خطرات آن بیشتر است. این عوارض جانبی نادر هستند و خطر مرگ در اثر کووید-۱۹ بسیار بیشتر از مرگ در اثر عوارض جانبی واکسن است.

اما یافته‌ها محققان را درگیر یک سوال پزشکی مبهم کرد: چرا یک واکسن باعث رخ دادن چنین عارضه‌ی غیرمعمولی می‌شود؟

سابین آیچینگر(Sabine Eichinger)، متخصص خون‌شناسی از دانشگاه پزشکی وین می‌گوید: فرضیه‌هایی در این مورد وجود دارند: شاید مشکل از وکتور باشد(حمل کننده‌ی مواد ژنتیکی به درون سلول)، شاید مواد اضافه‌ای درون واکسن وجود دارد و یا شاید مشکل از فرآیند تولید آن است، من نمی‌دانم. ممکن است هر کدام از این‌ها دلیل این اتفاق باشد.

مناطق غیرمعمول

آیچینگر از جمله اولین کسانی بود که عارضه‌ی لخته شدن خون را متوجه شد. مجموع عجیبی از لخته‌ها که اگر جلوی جریان خون در ریه‌ها و مغز را بگیرند می‌توانند خطرناک و کشنده باشند. درحالی که پاها جایی هستند که بیشتر لخته‌ها در آن شکل می‌گیرند اما این لخته‌ها در مناطق غیرمعمولی از بدن مثل مغز و شکم دیده شدند.

این موضوع زنگ خطری برای آیچینگر بود که پیش از این نیز پدیده‌ی مشابهی در تعداد محدودی از افراد که داروی رقیق‌کننده‌ی خون به نام هپارین را استفاده کرده بودند مشاهده کرده بود. هپارین به طور معمول برای جلوگیری از لخته شدن خون استفاده می‌شود اما در مواردی نادر سندرمی به نام ترومبوسیتوپنی ناشی از هپارین(HIT) باعث لخته شدن خون در فرد و کاهش سطح پلاکت خون می شود.

تا تاریخ ۲۲ مارس، آژانس دارویی اروپا ۸۶ گزارش لخته شدن خون در مغز و شکم افراد طی دو هفته پس از دریافت یک دوز واکسن آسترازنکا دریافت کرد.

برخی از این افراد نشانه‌های سندروم ترومبوسیتوپنی را نشان دادند در حالی که هپارین دریافت نکرده بودند.

عوامل خطرزا

آژانس دارویی اروپا از شرکت آسترازنکا خواسته تا تحقیقات مختلفی انجام دهد از جمله بررسی‌های آزمایشگاهی برای تعیین تاثیر این واکسن بر لخته شدن خون و همچنین ارزیابی داده‌های بالینی برای به دست آوردن هرگونه اطلاعاتی درباره‌ی عوامل خطرزایی که ممکن است در آینده رخ دهد.

اگرچه گزارشات نشان می‌دهد که این عارضه بیشتر در زنان دیده شده است. مخصوصا زنانی که سن کمتر از ۶۰ سال داشته‌اند اما آژانس دارویی اروپا نتوانست نتیجه‌گیری کند که زنان در معرض خطر بیشتری هستند.

بیشتر کشورها کادر درمان را در اولویت دریافت واکسن قرار دادند و زنان بخش عمده‌ای از این حوزه‌ی کاری را تشکیل می‌دهند.

آژانس دارویی اروپا از تحقیقات دو کنسرسیوم دانشگاهی نیز که در هلند قرار دارند حمایت می‌کند. یکی از آن‌ها تحت رهبری دانشگاه پزشکی اراسموس(Erasmus) در روتردام(Rotterdam) است و دیگری محققان دانشگاه پزشکی اوترخت (Utrecht) هستند.

لیست برنامه‌های آن‌ها بلندپروازانه است. این کنسرسیوم به رهبری اریک سی ام ون گورپ(Eric C. M. van Gorp)، ویروس‌شناس دانشگاه اراسموس شامل ۲۲ بیمارستان است که با همکاری یکدیگر بر روی تاثیرات ویروس کرونا بر انعقاد خون کار می‌کنند.

این گروه به دنبال مواردی از ابتلا به سندرم ترومبوسیتوپنی در میان دریافت کنندگان واکسن آسترازنکا و یا واکسن‌های دیگر هستند که پس از دریافت واکسن دچار عارضه‌ی لخته شدن خون شدند.

آن‌ها همچنین مطالعات آزمایشگاهی انجام خواهند داد و به دنبال راه‌هایی برای کاهش این خطر حتی با کاهش دوز تزریقی خواهند گشت.

پیتر آرلت(Peter Arlett) رئیس بخش تجزیه‌ و تحلیل داده‌های آژانس گفت: آژانس دارویی اروپا می‌خواهد تا در طول دو ماه آینده نتایجی از این پروژه‌ها به دست بیاورد.

گروه همچنین تلاش خواهد کرد تا مشخص شود آیا این عارضه به گروهی خاصی از مردم مربوط می‌شود یا خیر.

ون گورپ گفت: آنچه که ما در اروپای غربی پیدا کنیم لزوما در آمریکای جنوبی و یا جمعیت‌های دیگر صادق نیست. این یک مشکل جهانی است و همه نگران آن هستند.

ون گورپ و همکارش تلاش خواهند کرد تا ارزیابی کنند که آیا ارتباط بین واکسن و این سندرم حقیقت دارد یا خیر.

تشخیص قطعی اینکه یک عارضه‌ی نادر مربوط به واکسن است آن‌ هم زمانی که این واکسن به ده‌ها میلیون‌ نفر تزریق شده کار بسیار دشواری است.

بهنود بیکدلی(Behnood Bikdeli)، متخصص قلب در بیمارستان زنان بوستون در ماساچوست می‌گوید: فردی که واکسن را دریافت می‌کند ممکن است طی هفته‌ بعدی دچار حمله یا سکته‌ی قلبی شود، زیرا از قبل قرار بوده این اتفاق رخ دهد. اینکه در مورد این موارد هوشیار باشیم و به جمع‌آوری داده‌ها بپردازیم خوب است اما این موارد بسیار محدود و نادر هستند.

علل اساسی

بیکدلی همچنین مایل است محققان اطلاعاتی در مورد بروز این عارضه در افرادی که واکسن دریافت نکرده‌اند جمع‌آوری کرده و به اشتراک بگذارند. او می‌گوید: افزایش آگاهی در مورد احتمال ارتباط واکسن و لخته شدن خون می‌تواند باعث افزایش تعداد گزارشات افراد واکسینه شده از این عارضه نسبت به سایر افراد شود که می‌تواند به طور نادرستی آمار را برجسته نشان دهد. و چنین نگرانی‌هایی می‌تواند در مورد سایر واکسن‌ها نیز ایجاد شود.

محققان دیگر مشتاقند علت ایجاد این عارضه را بفهمند. تصور می‌شود سندرم ترومبوسیتوپنی در نتیجه‌ی یک پاسخ ایمنی به ترکیباتی است که در اثر اتصال مولکول هپارین با بار منفی به مولکول پروتئین با بار مثبت به نام پلاکت فاکتور ۴ ایجاد می‌شود. این پروتئین در لخته شدن خون نقش دارد.

جان کلتون(John Kelton) متخصص خون در دانشگاه مک‌مستر(McMaster) همیلتون که ۴۰ سال به مطالعه‌ی این سندرم پرداخته می‌گوید: هنگامی که پلاکت‌ها فعال می‌شوند، پلاکت‌های بیشتری جذب می‌کنند و سپس منفجر شده و لخته‌ی خون را به وجود می‌آورند.

آزمایشگاه کلتون در حال حاضر به صورت تمام وقت بر روی علل رخ دادن چنین عارضه‌ای در واکسن آسترازنکا کار می‌کند.

او می‌گوید: بررسی این پدیده دشوار است زیرا نادر بودن آن باعث می‌شود بیماران کمی برای بررسی وجود داشته باشند و نمونه‌ی حیوانی مناسب نیز در دست نداریم.

ون گورپ می‌گوید: یکی از نتایج این بررسی‌ها افزایش توجه به ارتباط میان سیستم ‌ایمنی و لخته شدن خون خواهد بود و نتایج می‌توانند باعث توسعه‌ی واکسن‌ها در آینده شوند. جهش‌های جدیدی از ویروس رخ خواهد داد و ما باید واکسن‌های جدیدی تولید کنیم و به این اطلاعات برای آینده نیاز داریم.