مبلغ نوشت: فوزیه العشماوی، استاد ادبیات عربی و تمدن اسلامی دانشگاه ژنو، زندگی علمی خود را وقف تلاش برای تبیین جایگاه زن در خطاب قرآنی و همچنین اهمیت نوگرایی در خطاب دینی با تأکید بر ضرورت احترام به نص قرآن با دلالت قطعی کرد، مهم‌ترین اثر وی با عنوان «زن در خطاب قرآنی» را می‌توان چکیده این تلاش‌ها دانست.
به گزارش «مبلغ» به نقل از ایکنا، فوزیه العشماوی، استاد ادبیات عربی و تمدن اسلامی دانشگاه ژنو و از اعضای سابق شورای عالی امور اسلامی وابسته به وزارت اوقاف و همچنین مشاور یونسکو را که ماه گذشته (آبان ماه) در ژنو درگذشت، می‌توان از چهره‌هایی دانست که عمر خود را به بررسی خطاب دینی قرآنی، نوگرایی در خطاب دینی، اهمیت عقل در تفسیر خطاب دینی و تفسیر قرآنی، و همچنین جایگاه برجسته زنان در اسلام و جوامع اسلامی کنونی به‌ویژه مصر، ضرورت تصویب قوانین حمایت از زنان و همچنین تأکید بر مخالفت اسلام با وضع محدودیت‌های ناروا علیه زنان گذراند.
فوزیه عبدالمنعم العشماوی در اوایل دهه چهل میلادی در قرن بیستم در اسکندریه متولد شد. وی در سال ۱۹۶۵ مدرک کارشناسی زبان فرانسوی را از دانشگاه اسکندریه گرفت و سپس در ادامه تحصیل به ژنو رفت، وی در آنجا می‌خواست دکتری خود را در ادبیات فرانسوی بگذراند اما به گفته خودش استاد راهنما که یهودی نیز بود از او خواست تا به جای فرانسه درباره مسائل معاصر جهان عرب تحقیق کند و او نیز پذیرفت و رساله دکتری خود را با موضوع «سیر تحول وضعیت زنان مصری با مطالعه موردی در آثار نجیب محفوظ» نوشت. بعد از دفاع از رساله وی در سمت دستیار استاد در دانشگاه ژنو مشغول شد و پس از سال‌ها تدریس به سمت استادی این دانشگاه رسید و در همین جایگاه نیز بازنشسته شد. وی در دوره‌هایی در یونسکو، وزارت اوقاف مصر، سفارت مصر و عربستان و نهادهای دیگری نیز پست‌هایی را در اختیار داشت. این استاد برجسته مطالعات اسلامی هفته گذشته، در ۸۰ سالگی در ژنو درگذشت.
تلاش برای احیای جایگاه عقل در تفسیر قرآن
فوزیه العشماوی از مهم‌ترین مدافعان احیای نقش عقل در تفسیر قرآن بود؛ امری که با ظهور و سیطره مکتب اشعری در کلام اسلامی و همچنین رواج شیوه ابن تیمیه در تفسیر نص قرآنی به معنای ظاهری و معمول آن در میان مفسران اهل سنت به حاشیه رفته است.
مهم‌ترین اثر وی را می‌توان کتاب «زن در خطاب قرآنی» دانست. وی در این کتاب میان خطاب قرآنی مکی و مدنی قائل می‌شود.
زن در خطاب مکی قرآن سایه‌ای برای مرد بود
وی با تأکید بر اینکه حضرت محمد(ص) در دوران سکونت خود در مکه با مخالفت گسترده مشرکان مواجه بود و این مخالفت به حد درگیری و جنگ نیز رسیده بود، از این رو خطاب قرآنی در مکه را می‌توان معرفی توحید به مردم دانست. خطاب قرآن در این دوره دعوت به پذیرش اسلام بود اما زن در این دوره نقش چندانی در جامعه نداشت. از این رو زن در خطاب مکی قرآن سایه‌ای برای مرد بود لذا تنها به عنوان همسر انبیاء و یا همسر فرعون و عزیر مصر از آنها یاد شده، چرا که خطاب مکی بیشتر قصص انبیاء بوده است.
زن در خطاب مدنی قرآن کنار مرد است
اما پس از هجرت پیامبر(ص) به مدینه با جامعه متفاوتی مواجه هستیم؛ جامعه‌ای که دارای تعدد فرهنگی است و در اینجا خطاب قرآنی، زنان را در کنار مردان قرار می‌دهد. در آیات مدنی از مؤمنین در کنار مؤمنات و از مسلمین در کنار مسلمات یاد می‌شود. به‌طور کلی می‌توان گفت خطاب مدنی قرآن زن را در کنار مردان و هم‌رده با آنها قرار می‌دهد، به شکلی که سوره و آیه خاصی مانند سوره ممتحنه و سوره مجادله به زنان اختصاص می‌یابد.
العشماوی تأکید می‌کند که زن در خطاب مدنی قرآن به محور آیه؛ سوره و خطاب قرآنی تبدیل می‌شود و تشریع خاصی مخصوص وی وضع می‌شود.
نوگرایی در خطاب دینی
فوزیه العشماوی در زمینه نوگرایی در خطاب دینی نگاه ویژه‌ای دارد، اندیشه وی را می‌توان رویکردی میانه در میان انکار کامل خطاب دینی و تأیید کامل آن دانست. با این حال وی تأکید دارد که نص قرآن ثابت و با دلالت قطعی است. اما فقه و تفسیر اموری متغیر است و با شرایط زندگی، محیط و پیشرفت علمی و فناوری تغییر می‌کند و باید در این زمینه به‌ویژه در زمینه مسائل زنان به پیشرفت‌ها توجه داشت.
العشماوی با بیان اینکه تجدید گفتمان دینی به معنای تغییر هیچ آیه‌ای در قرآن نیست، گفت: قرآن نصی دارد که در آن نمی‌توان هیچ کلمه یا حرفی را تغییر داد؛ تا زمانی که دلالت قطعی برای آیه وجود دارد، باید به این آیه احترام بگذاریم، اما امری که می‌توانیم در آن تجدید نظر کنیم، تفسیر این آیه مطابق با پیشرفت‌های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، پزشکی و زیست‌شناسی دانست. به گفته وی در اینجا امور متغیری هست که از چهارده قرن گذشته تاکنون تغییر کرده است
این دیدگاه به‌ویژه در زمینه امور زنان اهمیت بسیار دارد. از نگاه العشماوی، مفسران و آنچه صاحبان مکاتب فقهی نامیده می‌شوند، در دوره متفاوت با اکنون زندگی می‌کرده‌اند و محیط و جایگاه زنان در آن دوره با وضعیت کنونی متفاوت بوده است. لذا نمی‌توان به طور کامل بر تفسیر آنها از نص قرآن تکیه کرد مگر در جایی که دلالت نص قطعی است.
العشماوی خود را به صراحت طرفدار نوگرایی در فقه می‌داند اما این به معنای انکار نص دینی (قرآن) و انکار دلالت قطعی آن نیست. وی همچنین با تأکید بر اهمیت نقل و آثار عمده، خود را طرفدار عقل می‌داند و لذا باید در این زمینه نیز متون قدیم را با عقل جدید و با نگاهی انتقادی به آن، نگریست.
تلاش برای اصلاح قوانین مرتبط با زنان در مصر
العشماوی به جدّ معتقد بود که زنان در اسلام جایگاه ویژه‌ای دارند و خشونت‌های موجود علیه زنان در جوامع اسلامی را نمی‌توان اموری دانست که ریشه در اسلام دارند. به گفته وی خشونت خانوادگی در سراسر جهان گسترش یافته و این یک پدیده جهانی است و در کشورهای غربی نیز شاهد آن هستیم.
وی با نقل بخش‌هایی از تاریخ اسلام در زمینه مشورت پیامبر(ص) با زنان خود در موضوعات مهمی از قبیل جنگ و صلح از جمله صلح حدیبیه، تأکید می‌کند که تاریخ اسلام و سیره نبوی حاکی از اهمیت جایگاه زنان در یک جامعه اسلامی است. در چهارده قرن گذشته فقه، تفسیر و علوم دینی همه در اختیار مردان بوده است و از این‌رو آنها نیز تفسیری مردانه از شریعت اسلامی ارائه کرده‌اند که می‌توان گفت با شرایط زمانه خود تناسب داشته است. با این حال نگاه به سیره نبوی خلاف این رویکرد را نشان می‌دهد؛ احادیثی هست که منبع آن زنان پیامبر(ص) بوده است.
فوزیه العشماوی را می‌توان از بزرگترین طرفداران تغییر نگاه موجود در مصر به مسائل زنان و تبعیض علیه این بخش از جامعه به بهانه دین دانست. در این راستا العشماوی با همکاری الازهر کوشید تا زمینه را برای تصویب قوانین منع خشونت علیه زنان در مصر فراهم کند با این حال تأکید وی همواره بر لزوم رشد فرهنگی و تربیت نسل جدیدی با توجه به سیره نبوی در قبال زنان بود که خشونت علیه زنان را برنمی‌تابد.
۶۵۶۵
آخرین دیدگاه