بررسی‌های وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی حاکی از این است که نزدیک به یک چهارم جمعیت کشور به نوعی دچار اختلال‌های روانی هستند.

این در حالی است که سازمان جهانی بهداشت اعلام کرده است اگر اقدام‌های عاجلی در مورد پیشگیری از ابتلا به بیماری‌های روانی صورت نگیرد، تا سال ۲۰۳۰ میلادی شایع‌ترین بیماری‌ها در جهان شناخته خواهد شد. ‏امروزه بیماران زیادی به علت دل‌درد، سردرد، معده‌درد و هزاران بیماری دیگربه پزشک مراجعه می‌کنند در حالی‌که ماهیت بیماری شان مشخص نیست و با هیچ دارویی هم درمان نمی‌شوند واین درد‌ها همچون یک زنگ خطر به بیماران هشدار می‌دهند ذهنشان آرام نیست و روانشان از مشکلی رنج می‌برد.

بیماری‌های روان‌تنی با نشانه‌های بیماری‌های بدنی شروع می‌شوند و جسم را درگیر می‌کنند اما منشا اصلی آنها مشکلات روانی است. بیماری‌های گوارشی، ترش کردن، احساس سردرد، احساس نفخ و… از شایع‌ترین مشکلات روان‌تنی در کشور است.

تأثیر بیماری‌های روان تنی

‏دکتر سید مهدی حسن زاده ـ روانپزشک در مورد تأثیر بیماری‌های روان تنی بربیماری‌های جسمی می‌گوید: بیماری‌های روان تنی به آن دسته از بیماری‌های جسمی گفته می‌شود که عوامل روحی در ایجاد و تشدید این بیماری‌ها دخالت دارند و می‌توان به دیابت، فشار خون، میگرن، کولیت اولسرو، اگزما و آسم اشاره کرد.‏وی با اشاره به این مطلب که امروزه بیشتر انسان‌ها درگیر استرس هستند می‌افزاید:

اطبای قدیمی به تأثیرات بیماری‌های روحی روانی در ایجاد بیماری‌های جسمی پی‌برده بودند و از نام‌های خاصی مانند غم باد و دق کردن استفاده می‌کردند که بیانگر اثرات مخرب استرس بر جسم بود. ‏در حال حاضراکثر افراد، مبتلا به بیماری فشار خون، گرفتگی عروق قلب یا آنژین صدری هستند که استرس در ایجاد این بیماری‌ها نقش خیلی اساسی دارد به طوری که بسیاری از افراد با شنیدن یک خبر بد دچار ایست قلبی می‌شوند و جانشان را از دست می‌دهند.‏

این روانپزشک تاکید می‌کند: از مهم‌ترین اثرات دیگر استرس می‌توان به بیماری آسم اشاره کرد که در جامعه ما شیوع فراوانی هم دارد و پزشکان متخصص متوجه شده‌اند در زمانی که بیماران آسم دچار افسردگی، تنش واسترس هستند بیماریشان حادترمی شود. دستگاه گوارش نیز به شدت تحت تأثیر استرس است به طوری که بسیاری از افراد به خاطر استرس امتحانات، دچار دل درد می‌شوند. کولیت عصبی یا سندرم روده تحریک پذیرهم همگی از عوارض استرس بر دستگاه گوارش هستند. در مورد استرس و بیماری‌هایی ناشی از غدد می‌توان به گواتر و ناباروری هم اشاره کرد.

زیرا بررسی‌ها نشان داده است که استرس می‌تواند درعدم تخم گذاری نقش مؤثری داشته باشد. ‏وی یادآوری می‌کند: در سیستم ایمنی و بیماری‌های خود ایمنی مانند آرترویید روماتویید یا سرطان‌ها که به شکلی خود ایمنی هستند، نقش استرس بسیار پررنگ است و اگرچه علت سرطان‌ها مشخص نیست ولی استرس‌ها در به وجود آمدن این بیماری دخیل هستند.

به طوری که بررسی‌های انجام شده در انگلستان نشان می‌دهند خانم‌های بیوه سه برابر همتایان خود در همان شرایط سنی، اجتماعی و فرهنگی دچار سرطان شده‌اند و این در حالی است که این خانم‌ها دچار استرس از دست‌ دادن همسر‌شان بوده‌اند. استرس دربیماری‌های پوست و مو هم تأثیر گذار است و در بسیاری از مواقع باعث ریزش مو، کندن مو، ریزش سکه‌ای ریش، خارش و اگزما می‌شود. استرس در دستگاه ادراری تناسلی، باعث تکرر ادرارو مشکلات جنسی در مردان می‌گردد.

دکتر حسن زاده با اشاره به این مطلب که تنها بیماری‌های روانی بر جسم اثر گذار نیست بلکه بیماری‌های جسمی هم بر روان اثر می‌گذارند یاد آوری می‌کند: به عنوان مثال کسی که دچار بیماری قلبی است دچار افسردگی می‌شود یا بیماران سرطانی استرس دارند و پزشکان باید در ارتباط خودشان با بیماران دقت بیشتری کنند. ‏

بیماری‌های روان تنی و انواع آن

‏دکتر امید رضایی ـ روانپزشک فلوشیپ سایکوسوماتیک و عضو هیأت علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی می‌گوید: اصطلاح روان تنی یا سایکوسوماتیک از واژه‌های یونانی ‏Psycho‏ (روح) و ‏Soma‏ (تن) گرفته شده است و از لحاظ لغوی این واژه به تأثیر ذهن بر بدن اشاره دارد. یک مثال ملموس که با آن روبرو شده‌ایم تکرر ادرار در زمان امتحان است که یک مشکل جسمی به نظر می‌آید اما دستگاه ادراری ایرادی ندارد بلکه این اضطراب است که عامل تکرر ادرار می‌شود.

وی در مورد بیماری‌های به ظاهر جسمی که علت روانشناختی دارد می‌گوید: چندین نوع اختلال وجود دارد که در ظاهر یک مشکل جسمی به نظر می‌آید. بیمار انگاری یا اختلال علائم جسمی، اشتغال ذهنی بیمار با ترس از بیمار شدن است.

این ترس هنگامی ایجاد می‌شود که بیمار علائم یا عملکرد بدن را اشتباه تفسیر می‌کند. این اشتغال ذهنی سبب ناراحتی قابل ملاحظه و تخریب عملکرد بیمار می‌شود. اختلال علایم جسمی گاهی شکل دیگری از سایر اختلالات روانی است و بیش از همه با اختلالات افسردگی و اضطراب ارتباط دارد. اختلال اضطراب بیماری، نوع دیگری از بیماری روان تنی است، این بیماران افرادی هستند که با بیمار شدن یا ابتلا به نوعی از بیماری اشتغال خاطر دارند. بیماران دچار اختلال اضطراب بیماری، معتقدند که مبتلا به یک بیماری جدی هستند که هنوز تشخیص داده نشده است و نمی‌توان آنان را قانع کرد که اشتباه فکر می‌کنند.

بنابراین سال‌ها می‌توانند برای بیماری که وجود ندارد به پزشکان متعدد مراجعه کنند و البته همه آن‌ها او را به روانپزشک ارجاع خواهند داد.در اختلالات تبدیلی یا اختلالات نورولوژیک در کارکردهای حسی یا حرکتی مشکل ایجاد می‌شود که شک بیماری جسمی را به ذهن متبادر می‌کند اما ناشی از عوامل روانشناختی است. فلج، کوری و ناتوانی در صحبت کردن از جمله مثال‌های این نوع اختلال هستند که در ظاهر جسمی به نظر می‌رسند ولی در واقع علل روانشناختی دارند.

دکتر رضایی در مورد بیماری‌های طبی که عوامل روانشناختی بر آن تأثیر دارد می‌افزاید:بهتر است ابتدا تعریفی از سلامت داشته باشیم امروزه نگاه غالب به مقوله سلامت، بر اساس مدل زیستی، روانی، اجتماعی و معنوی است. یعنی سلامتی زمانی حاصل می‌ شود که همه این عوامل به شکل متوازنی سالم باشد براین اساس مفهوم پیشین سلامت که عدم بیماری جسمی با معلولیت تعریف می‌شد دیگر جایگاهی ندارد. با این نگاه در هر بیماری هر چهار عامل نقش دارند و می‌توانند در شدت یا بهبود بیماری تأثیر داشته باشند.

بنابراین بیماری روان تنی می‌تواند تقریبا در هر عضوی از بدن از جمله دستگاه‌های تنفسی، قلبی عروقی، گوارش، ادراری، تناسلی، پوست و اندام‌های حسی، علائمی ایجاد کند. همچنین افرادی که به بیماری‌های جسمی مبتلا شده‌اند، امکان دارد به دلایل روانشناختی مانند ناامیدی یا افسردگی، بی‌اعتمادی و مواردی از این قبیل، از درمان به موقع، پیگیری‌های درمانی و مصرف داروها اجتناب کنند و بیماری آنها شدت بیشتری پیدا می‌کند به این طریق در زیر مجموعه‌ای از بیماری‌های روان تنی قرار می‌گیرند.

با این تعریف انواع بیماری‌ها می‌توانند جزو اختلالات روان تنی باشند، به عنوان مثال بیماری‌هایی همچون میگرن، سردردهای تنشی، کمر دردها و سایر دردها، تهوع و استفراغ، ورم مزمن روده بزرگ، آسم، جوش و آکنه، واکنش‌های آلرژیک، اختلالات پوستی مانند کهیر، جوش‌ها و پسوریازیس (یک نوع بیماری پوستی) افزایش یا کاهش ترشح غدد داخلی مانند کم کاری یا پرکاری تیروئید، دیابت نوع دو، چاقی، برخی از انواع فشار خون، بیماری عروق کرونر قلب و بی نظمی ضربان قلب ممکن است از نوع بیماری‌های روان تنی باشند.

در این نوع بیماری‌ها درمان‌های پزشکی همراه با درمان‌های روانپزشکی و روان درمانی کمک بیشتری در کنترل بیماری به فرد می‌کند در حالی که داروهای پزشکی ممکن است در درمان یا کنترل این بیماران کارایی لازم را نداشته باشد چنانکه به طور مثال با وجود گرفتن داروهای کاهنده قند خون همچنان قند خون بالاست یا با وجود مصرف داروهای کاهنده پر فشاری خون، هنوز فشار خون به سطح قابل قبولی نرسیده است.

این روانپزشک فلوشیپ سایکوسوماتیک در مورد درمان بیماری‌های روان تنی تاکید می‌کند: روانپزشکان بر حسب نوع مشکل بیمار، داروهای مناسب را تجویز می‌کنند تا با به تعادل رساندن مواد شیمیایی مغز، عملکرد بخش‌هایی از بدن را بهبود بخشند. همچنین رویکردهای متفاوت روان درمانی نیز می‌تواند به بهبود بیماران کمک شایانی کند.

به طور کلی به رغم درد و آلامی که بیماران مبتلا به اختلالات روان تنی تجربه می‌کنند، بسیاری از این بیماران با استفاده از درمان‌های مناسب پزشکی، روانپزشکی و روانشناختی می‌توانند بهبود پیدا کرده و زندگی راحت تری را تجربه کنند.

تشریح بیماری روان تنی از زبان یک روانشناس

دکتر معصومه محسنی کبیر – متخصص روانشناسی سلامت هم در مورد علت‌‌های روانشناختی بیماری‌های روان تنی از جمله خود بیمارانگاری، اضطراب بیماری یا اختلالات تبدیلی که باعث فلج یا کوری می‌شود، می‌گوید:عوامل مختلفی می‌‌تواند در ایجاد این بیماری‌ها مؤثر باشد یکی از علت‌‌های آن این است که این افراد، علائم جسمی خود را تشدید و تقویت می‌کنند. آنان تحمل کمتری نسبت به ناراحتی جسمانی دارند برای مثال چیزی که یک شخص عادی آن را فشار شکمی خفیف درک می‌‌کند این افراد ممکن است آن را درد شکمی شدید ادراک کنند.

افسردگی می‌‌تواند در درک شدیدتر درد نقش مهمی داشته باشد.

وی می‌افزاید: مطابق با نظریه‌های روان پریشی گرایش پرخاشگرانه و خصمانه نسبت به دیگران به شکایات جسمی تبدیل می‌شود خشم این بیماران در ناکامی‌های گذشته، طرد شدن‌ها و فقدان‌ها ریشه دارد این بیماران در ابتدا در صدد جلب توجه و کمک دیگران برمی‌ آیند و بعد کمک آن‌ها را به دلیل بی اثر بودن رد می‌‌کنند.

این افراد با گرفتن نقش بیمار از وارد شدن به مسائل به ظاهر لاینحل اجتناب می‌کنند و چالش‌های نامطلوب را به تعویق می‌اندازند همچنین از تکالیف و تعهدات معمول خود معاف می‌شوند. این اختلالات گاهی شکل دیگری از سایر اختلالات روانی نظیر افسردگی و اضطراب به خود می‌گیرد. حدود ۸۰ درصد بیماران مبتلا به اختلال جسمی ممکن است دچار اختلالات اضطراب و افسردگی نیز باشند.

وی در پاسخ به این سئوال که از چه زمانی بیماری‌های روان ‌تنی مورد توجه قرار گرفت و به ‌عنوان یک بیماری جسمی با منشا روانی شناخته شد تاکید می‌کند:

تاریخچه شناخت بیماری‌های روان‌ تنی برمی‌گردد به کارهای زیگموند فروید، او نخستین نظریه پردازی بود که مفهوم روان و تن را کنار هم قرار داد او اهمیت هیجانات را در ایجاد آشفتگی‌های روانی و مشکلات جسمی نشان داد. اولین بیمار روان ‌تنی او آنا بود. آنا که زن ۲۱ ساله باهوش و جذابی بود علائم متعددی از جمله فلج، زوال حافظه، تهوع و اختلال بینایی و تکلم از خود نشان می‌‌داد و این نشانه‌ها برای نخستین بار زمانی ظاهر شدند که او از پدرش که در بستر مرگ بود پرستاری می‌کرد.

این علائم شدید جسمی در حالی بروز کرده بود که هیچ دلیل جسمی برای آن مشخص نبود. بعد از فروید به ویژه در قرن بیستم دیگر موارد بیماری‌های روان ‌تنی مانند درد مزمن و خستگی نیز مورد توجه قرار گرفت به عبارت دیگر بهبود روش‌‌های تشخیص طبی نظیر ام آر‌ آی و سی تی اسکن و سایر آزمایشات؛ این امکان را فراهم کرد تا راحت‌تر علل عضوی رد شود و علت‌‌های معطوف به روان نقش پررنگ‌تری گرفت.محسنی کبیر در مورد ویژگی‌های روانشناختی بر سلامت و رفتارهای غیر بهداشتی نیز می‌گوید:

یکی از مهمترین عوامل، هیجانات منفی هستند هیجانات منفی شامل غم، اضطراب، ترس، خشم، شرم و احساس گناه است هر چند این هیجانات را همه افراد تجربه می‌کنند ‌اما بعضی افراد که سطح بیشتر و طولانی تری از این عواطف را تجربه می‌کنند ممکن است نشانه‌های جسمی بیشتری داشته باشند. فراوانی مشکلات قلبی و عروقی، گوارشی، خستگی و کاهش انرژی، مشکلات خواب و دردهای جسمانی در این افراد بیشتر است.

شاید بسیار تجربه کرده‌اید در زمان خشم ضربان قلب و فشار خون افزایش می‌‌یابد بنابراین افرادی‌ که دائما سطوح بالای برانگیختگی را تجربه می‌کنند فشار زیادی را به قلب و عروق خود وارد می‌‌کنند و در معرض مشکلات قلبی و عروقی قرار می‌گیرند.خصومت و ناسازگاری نیز از عوامل مهم و تأثیرگزار بر سلامت است. افراد خصومت ورز بی اعتماد، بدبین، پرخاشگر و اهل مجادله هستند فشار خون بالا و بیماری‌های قلب و عروق کرونر و حتی مرگ در این افراد بالاتر از افراد عادی است. کیفیت رابطه زناشویی نیز از جمله عواملی است که در ایجاد شکایات جسمی نقش دارد.

وی در توضیح کیفیت زندگی زناشویی و بیماری‌های روان‌ تنی می‌گوید: کیفیت زندگی زناشویی بر سلامت فیزیکی مؤثر است.پژوهش‌های زیادی رابطه بین کیفیت زندگی زناشویی و سلامت جسمی را تایید کرده‌اند. رضایت زناشویی پیشگویی کننده رضایت از زندگی و تندرستی است، تحقیقات نشان داده است، رضایت زناشویی بر سیستم ایمنی و پاسخ‌های التهابی و در التیام زخم تأثیر دارد، همچنین مداخلات زوج ‌درمانی با افزایش رضایت زناشویی بر کاهش دردهای مزمن اثرات مثبتی داشته است رابطه رضایت بخش همچنین با کاهش عوامل خطر در بیماری‌های قلبی عروقی مرتبط است تحقیقات فوق تایید کننده تأثیر رضایت زناشویی در سلامت جسمی و روانی است که خود می‌تواند تأثیر گذار بر سایر جنبه‌های زندگی باشد. بنابراین زوج‌ درمانی و افزایش رضایت زناشویی نه تنها درتحکیم روابط زوجین مؤثر است بلکه در سلامت روانی و جسمی نیز مؤثر است.

نکته مهم، تاهل، صرف نظر از محتوای آن، هنگامی که از دسـت می‌رود، پیامدهای منفی‌ تری را نسبت به افـرادی‌ که هرگـز ازدواج نکـرده، بـه همراه دارد. پژوهش‌‌ها نشان می‌‌دهند کـه حمایـت از سـوی منـابع دیگر، نمی‌تواند جای نداشتن حمایت نزدیک در رابطه زناشویی را پر کند. طلاق یا مرگ همسر هر دو می‌‌توانند منجر به تنش و استرس بسیار شود که با مشکلات جسمی خود را نشان دهد.

حتی گاهی ممکن است سال‌ها پس از طلاق یا مـرگ همسـر، دردهـای روانی و افسردگی به‌ صورت نشانه‌های بیماری جسمی ظاهر شود. گاهی این افسـردگی، چندین سال زیر نقاب شکایات جسمانی متعدد پنهان می‌ماند که در اینجا به جای سرگردان شدن در مطب‌‌های پزشکان مختلف بهتر است از روان‌درمانی و تنظیم هیجانات برای کاهش این علائم کمک گرفت.

این متخصص روانشناسی سلامت در پاسخ به این پرسش که درمان‌های روانشناختی چه کمکی در بیماری‌های روان‌تنی دارد؟ می‌افزاید: درمان روانشناختی بیماری‌های روان‌ تنی برپایه آموزش تنظیم هیجانات قرار دارد و به فرد می‌آموزد تا چگونه احساسات مختلف از جمله خشم، غم، استرس و اضطراب را مدیریت کند.

روانشناسان سلامت و همچنین روانشناسان بالینی برای درمان اختلالات روان تنی بر حسب تخصص و همچنین نیاز بیماران، از رویکردهای متفاوتی مانند درمان‌های تحلیلی، درمان‌های شناختی رفتاری، روان درمانی حمایتی، گروه درمانی و خانواده درمانی استفاده می‌کنند، پر واضح است تمام این درمان‌ها در تنظیم هیجانات می‌توانند مؤثر واقع شوند.