شهر مقدس مشهد به عنوان خاستگاه مراسم سنتی عبادی و مذهبی در کشور، شاهد برپایی عزاداری‌های باشکوه، به ویژه در محرم و صفر بوده است.

این رسوم که تأثیری شگرف بر چهره شهر دارد، قرن‌هاست با جلوه‌هایی از آثار و نمادهای مردمی، دینی و عاشورایی با حضور آحاد مردم از سراسر ایران اسلامی و حتی کشورهای مسلمان در مشهد برپا می‌شود و وجود مراسمی از جمله تعزیه، علم‌گردانی، سینه‌زنی و زنجیرزنی نمونه‌هایی از مراسم فولکلوری، دراماتیک و نمایشی محرم و صفر در این شهر است که همگی نوعی همگرایی اجتماعی و فرهنگی بین اقوام و طوایف سراسر کشور را به لحاظ ارادت به ساحت ائمه اطهار(ع) نشان می‌دهد.

در همین خصوص یک پژوهشگر میراث فرهنگی خراسان رضوی در خصوص آیین‌ها و رسوم شهر مشهد در روزهای پایانی ماه صفر به عنوان میراث معنوی این شهر اظهار کرد: همه ‌ساله با فرا رسیدن شب شهادت حضرت علی‌ابن‌موسی‌الرضا(ع) چهره شهر مشهد با وجود هیئات مذهبی دگرگون شده و تاثیری شگرف بر وجهه معنوی آن دارد. وجود آئین‌های خاص که در روز شهادت امام هشتم به اجرا درمی‌آید، نمایشی از این ارادت خالصانه است؛ لذا لازم است برای معرفی ارزش‌های معنوی آن به نسل آینده علاوه بر ثبت در فهرست میراث معنوی کشور، از هویت و اصالت آن نیز صیانت نمود. در روز ۲۸ صفر و سالروز شهادت امام هشتم(ع) بیشتر گروه‌ها از اقوام، طوایف، با زبان‌ها و لهجه‌های مختلف در مشهد به سوگواری و عزاداری می‌پردازند. بنابراین مراسم ذکرشده دارای ساختار اجتماعی خاصی نیست.

پیشواز عزاداری ۲۸ صفر

فرامرز صابرمقدم افزود: در شب رحلت رسول گرامی اسلام(ص) و شهادت حضرت امام حسن مجتبی(ع)، مشهد غرق در عزا و ماتم می‌شود. خیابان‌های منتهی به حرم مطهر امام رضا(ع) مملو از عاشقانی است که برای عرض تسلیت به فرزند گرامی حضرت رسول اکرم(ص) و امام حسن مجتبی(ع) در حرم رضوی حضور می‌یابند. هیئات مذهبی از راه‌های دور و نزدیک، حتی پای پیاده خود را به بارگاه ملکوتی حضرتش می‌رسانند تا هم در عزای آن امام همام حضور داشته باشند و هم تن خود را با غبار حرمش و عطر وجودش تطهیر نمایند. هر سال قریب به ۱۲۰ هزار زائر پیاده مهمان حضرت رضا(ع) بودند که از اقصی نقاط ایران به سوی حرم می‌آمدند.

مسیر حرکت هیئات مذهبی

وی ادامه داد: مسیر حرکت هیات‌ها در مشهد از چهار خیابان منتهی به حرم مطهر انجام می‌شود و هر هیات بسته به مکان و محله جغرافیایی خود از چهار بست برای ادامه عزاداری وارد صحن‌های حرم می‌شود. معمولا بست بالاخیابان(شیرازی) از اهمیت بیشتری برخوردار است زیرا دسته‌های عزادار ترجیح می‌دهند از بالای سر حضرت یعنی بست بالاخیابان به حرم مطهر وارد شوند اما پیش از این بیشتر هیات‌های سوگوار که از خیابان طبرسی به حرم می‌رسیدند؛ از طریق کوچه باغ رضوان و هیات‌هایی که از بست پائین‌خیابان و خیابان امام رضا(ع) و خیابان تهران به سمت حرم مطهر می‌آمدند، از دور حرم به بست بالاخیابان وارد می‌شدند.

این پژوهشگر میراث فرهنگی خراسان رضوی بیان کرد: با این حال امروز به دلیل کثرت جمعیت عزادار و در نتیجه تعداد بسیار هیات‌ها از چهار درگاه ورودی به حرم مطهر وارد می‌شوند. همچنین در برخی از سال‌ها هیات‌های عزادار از منطقه خواجه‌ربیع، یکی از مکان‌های زیارتی مشهد، به راه افتاده و از طریق خیابان عبادی و میدان شهدا خود را به بست بالاخیابان می‌رساندند.

شیوه‌های اجرای آئین‌های عزاداری ۲۸ صفر

صابرمقدم گفت: سبک و سیاق گوناگونی در برپایی مراسم عزاداری ۲۸ صفر توسط هیات‌ها اجرا می‌شود که عمده آن‌ شامل سینه‌زنی، زنجیرزنی، روضه‌خوانی، علم‌بندان، علم‌گردانی و شبیه‌خوانی است. از طرفی مراسمی همچون نخل‌گردانی و سنگ‌زنی نیز توسط زائران و هیات‌هایی که از دیگر مناطق و شهرهای کشور به مشهد مقدس مشرف می‌شوند، انجام می‌گیرد. عزاداران معتقدند سینه‌زنی یا زنجیرزنی نوعی ریاضت کشیدن است که از این راه شخص در قسمتی از رنجی که ائمه اطهار(ع) مجبور به تحمل آن شده، خویشتن را سهیم می‌دانند. بنابر شواهد سینه‌زنی به طور معمول امروز از قرن چهارم هجری در زمان آل بویه همزمان با حکومت فاطمی‌ها در مصر آغاز شده است.

وی اضافه کرد: نحوه سینه‌زنی در ایام محرم و صفر مشهد به این قرار است که ابتدا نوحه‌خوان در میان جمع شروع به خواندن می‌کند و به اصطلاح دم می‌گیرد. سپس جمع با یکدیگر هم‌آواز می‌شوند. در این مرحله سینه زدن معمولا با یک دست انجام و ابیات با صدای آرامی تکرار می‌شود تا به مرحله‌ای می‌رسد که نوحه‌خوان خودش بلافاصله تغییر صدا داده و شروع به بلندخوانی می‌کند. در بلندخوانی دیگران خواندن را قطع کرده و آن کسی که میان‌دار است و نظام هیات را از ابتدا راهنمایی می‌کند، در این‌جا اعلام می‌کند که آقایان، سادات و بزرگترها لباس‌هایشان را در بیاورند. در این هنگام هرکس که مایل بود پیراهن خود را درمی‌آورد و معمولا به کمر می‌بندد و آماده سینه‌زنی می‌شود. دوباره همان مداح سبکش را عوض می‌کند و نوحه‌ای را به سبک خاصی می‌خواند که معمولا این سبک ساده و معروف به نوحه راسته است. دم اول را که به صورت راسته است، خوانده و این دم به جایی می‌رسد که نوحه تمام می‌شود.

این پژوهشگر میراث فرهنگی با بیان این که به طورکلی هیات‌های شهر مشهد در انجام سینه‌زنی مذهبی از سبک آذر خراسانی که سلسله مراتبی نیز دارد تبعیت می‌نمایند، گفت: از انواع مختلف سینه‌زنی در روزهای عزاداری مشهد می‌توان به یک ضرب یا راسته، سه ضرب یا ثلاث، پنج ضرب یا خمسه و بیشتر و در نهایت به شور اشاره کرد. در این نوع آخر، در اواسط یا اواخر مراسم سینه‌زنی عزاداران پشت سر هم بر سینه می‌کوبند و قطعات کوتاه را با آهنگ تند می‌خوانند؛ «ای تشنه لب… حسین وای… دور از وطن… حسین وای… یا حسین یاحسین».

زنجیرزنی

صابرمقدم در این‌باره اظهار کرد: یکی دیگر از انواع شیوه‌های عزاداری زنجیرزنی است که در ایام محرم و صفر در مشهد به دو صورت انجام می‌شود؛ زنجیرزنی یک ضرب که در آن عزاداران هرکدام یک زنجیر به دست می‌گیرند و همنوا و هماهنگ با آهنگ طبل و سنج ابتدا یک ضربه به شانه راست می‌زنند و مجددا زنجیر را به دست دیگر می‌دهند و آن را به شانه چپ می‌کوبند.

وی گفت: زنجیر زدن سه ضرب به دو شکل انجام می‌شود؛ در یک نوع آن زنجیرزنان هرکدام یک زنجیر به دست دارند و با آهنگ طبل و سنج، ابتدا سه ضربه پیاپی را به شانه راست می‌کوبند و بلافاصله زنجیر را به دست دیگر داده و سه ضربه پیاپی به شانه چپ می‌زنند. در گونه دیگر زنجیرزنان گام‌های خود را به راست و چپ متمایل می‌کنند. یعنی هنگامی که بر شانه راست می‌کوبند، بر پای راست تکیه می‌دهند و زمانی که زنجیر را به شانه چپ می‌زنند، تکیه آن‌ها بیشتر بر پای چپ است. در حد فاصل این دو حالت، زنجیرزن بر پای چپ تکیه می‌کند. در مواقعی که هیات زنجیرزن در حال حرکت باشد، این تعویض قدم‌ها به صورت گام برداشتن و راه رفتن انجام می‌شود. در غیر این صورت درجا و به صورت ثابت زنجیر می‌زنند.

ترتیب قرارگرفتن علایم در میان هیات‌ها

این پژوهشگر میراث فرهنگی بیان کرد: براساس تحقیقات انجام شده، ابتدا ‌در جلوی هیات بیرق توسط دو نفر حمل می‌شود که بر روی آن مشخصات هیات نوشته شده است. گاهی هیات‌ها دارای چندین بیرق هستند. بعد از بیرق پرچم‌های عزا حمل می‌شود. این پرچم‌ها توسط افرادی که آن‌ها را حمل می‌کنند در حال اهتزاز و چرخیدن است. بعد از آن نوبت به علم می‌رسد که اگر هیاتی چندین علم داشته باشد، علم‌ها به ترتیب از کوچک به بزرگ قرار می‌گیرد. پس از آن نوبت به دسته‌ها می‌رسد که در میان این هیات‌ها دسته زنجیرزنی نسبت به دسته سینه‌زنی از تقدم برخوردار است. بعد از آن دسته سینه‌زنی به عزاداری می‌پردازد و گروه طبل و سنج معمولا در کنار یا وسط دسته زنجیرزن قرار می‌گیرد.

میهمانی رفتن هیات‌های عزاداری

صابرمقدم افزود: گردش مراسم عزاداری ۲۸ صفر در میان هیات‌ها و دسته‌ها با آداب خاص و به گونه‌ای منظم اجرا می‌شود. میهمانی رفتن دسته‌های عزاداری در شهر مشهد به گونه‌ای است که از قبل مشخص می‌شود کدام هیات میهمان دیگری است. گاهی در این اجتماعات هیاتی، از ۵۰ تا ۶۰ هیات، دعوت می‌شوند و با یکدیگر برای برگزاری مراسم سوگواری به سوی حرم مطهر به راه می‌افتند. در واقع همه هیات‌های شهر مشهد می‌دانند که کدام هیات در کدام روز به سمت حرم حرکت می‌کند. هنگامی که هیات‌ها با هم برای عزاداری به سمت حرم به راه می‌افتند، وقتی کنار حرم می‌رسند، همه اجتماع می‌کنند و اگر علم یا پرچمی دارند گرداگرد آن می‌ایستند و دسته‌جمعی با نوحه سینه می‌زنند و در همین‌جا عزاداری پایان یافته و هیات میزبان همه را به صرف غذا دعوت می‌نماید.

آیین سقایی

این پژوهشگر میراث فرهنگی عنوان کرد: آیین سقایی یکی دیگر از آیین‌های مرسوم برای عزاداری ۲۸ صفر در شهر مشهد است. آیینی که امروز نیز کم و بیش و البته بدون آن آوازهای خاص خودش وجود دارد، این است که کودکان و نوجوانان به خاطر نذر پدر یا مادرشان مشک سقایی بر دوش انداخته و با جامه‌ای خاص، آوازهای خاصی می‌خوانند و به مردم تشنه عزادار و هیات‌های مختلف آب می‌دهند. همچنین در کنار آن هیات‌هایی وجود دارند که کارشان نمادسازی از سقایی بوده است. یعنی مشک آب همه آن‌ها پر نیست اما به شکل نمادین مشک بر دست داشته و بدون اینکه بر سر و سینه بزنند ذکرگویان و با پای برهنه در خیابان‌ها راه افتاده و مرثیه می‌خوانند. مرثیه‌هایی که ذهن را به سمت وقایع کربلا می‌برد.

روضه‌خوانی

صابرمقدم بیان کرد: در شب و روز ۲۸ صفر بیشتر مجالس روضه‌خوانی در منازل علمای اعلام و مجتهدین و مراجع عظام و یا خانه‌های خیرین و حسینیه‌ها برگزار می‌شود. همچنین مجالس ذکر مصیبت در بارگاه ملکوتی حضرت رضا(ع) توسط روضه‌خوانان و مداحان اهل بیت(ع) انجام می‌شود. پس از پایان مراسم عزاداری رحلت رسول اکرم(ص) و شهادت امام مجتبی(ع) در اماکن متبرکه و بیت علمای اعلام در مشهد نماز جماعت برپا خواهد شد.

اطعام عزاداران روز ۲۸ صفر با غذای نذری

وی اضافه کرد: از جمله آداب زیبای مردم مشهد در روز و شب ۲۸ صفر، انجام نذورات و مبرات است. از گذشته‌های دور، مردم این شهر میزبان کاروان‌های زائر و مسافری بودند که از راه‌های مختلف به مشهد وارد می‌شدند و با پخت نذری از آن‌ها پذیرایی می‌کردند که به تدریج این سنت در بین خیرین برای کاروان‌های عزادار دیگر مناطق که در ایام محرم به صورت هیات وارد مشهد می‌شدند، رواج پیدا کرد و در حال حاضر نیز این سنت همچنان ادامه دارد.

این پژوهشگر میراث فرهنگی بیان کرد: با فرارسیدن سال‌روز شهادت امام هشتم(ع) به مناسبت‌هایی که در این ماه وجود دارد، تعداد حضور دسته‌ها به خصوص از شهرها و روستاهای سراسر کشور از بقیه سال بیشتر بوده و با آغاز این ایام بارگاه ملکوتی حضرت رضا(ع)، تکایا و حسینیه‌ها، مساجد و بسیاری از اماکن متبرکه و بیت علمای اعلام برای برگزاری آئین‌های این روز آماده می‌شود. علاوه بر این اماکنی نیز به طور موقت برای برپایی مراسم عزاداری و سوگواری تعبیه می‌شود که از جمله می‌توان به نصب چادر و خیمه‌های بزرگ در مناطق مختلف مشهد اشاره کرد.

badoorbin.com
akhbarazad.com
منبع : خبرفوری